Η διαμόρφωση της “επίσημης” ιστορίας της μοντέρνας τέχνης χαρακτηρίστηκε από την επιμονή της να συγχρονιστεί με τις επιστημονικές, τις τεχνολογικές αλλά και τις ιδεολογικές προοπτικές μιας ντετερμινιστικής αντίληψης του κόσμου, συνυφασμένη με την έννοια της προόδου. Αυτό τουλάχιστον υποστηρίζει στην πλειοψηφία της η ιστοριογραφία της δυτικής τέχνης. Στις παραδόσεις θα δοθεί έμφαση σε μια παράλληλη, αν και λιγότερο εμφανή τάση αυτοκριτικής της νεωτερικής συνθήκης μέσα από το κωμικό στοιχείο στη πραγματολογική, τη σωματική (slapstick) και την υπαινικτική του μορφή. Το κωμικό θα αναλυθεί με την πρόθεση της ανατροπής της ρητορικής μιας συνεπούς αφήγησης, είτε στο εννοιολογικό πλαίσιο φέρνοντας τη ρήξη με το λόγο του διαφωτισμού και της επιστημονικής αντικειμενικότητας, είτε μέσα στο πεδίο της
συγκρότησης της φόρμας. Δεν χρειάζεται να μελετήσουμε μονάχα τις χειρονομίες των ντανταιστων και των φλουξιστων για να εντοπίσουμε τις εμφανείς απαξιώσεις του ρασιοναλιστικού μοντερνισμού. Με την υπόγεια νύξη του κωμικού και την ειρωνεία, θ’ αναδείξουμε πως οι κυρίαρχες αφηγήσεις μετατρέπονται σε φορείς παρωδίας, αγγίζοντας και τις πιο απρόβλεπτες και απαθείς ως προς το χιούμορ πρωτοπορίες. Ακόμα και οι πιο σεμνές αναφορές της μεταγλώσσας της πρωτοπορίας στη σύγχρονη παραγωγή εμπεριέχουν μια κριτική σχέση, που αφορα στην διάψευση των προσδοκιών της avant garde.
Αν σ’ένα σημερινό θεατή, κάθε ουτοπία στον 20 αιώνα (από την λατρεία της μηχανικής στους Ιταλους φουτουριστές μέχρι τα προπαγανδιστικά βήματα και περιπτερα των Ρώσων κονστρουκτιβιστών ) προκαλεί εντέλει το φαρδύ χαμόγελο, εμείς θα εστιάσουμε στις λεπτομέρειες- εκεί οπου βρίσκεται ο θεός, η ο διάβολος σύμφωνα με κάποιους άλλους- οι οποίες προδίδουν το ειρωνικό μειδίαμα του δημιουργού, έστω και τεχνηέντως κρυμμένο ή απωθημένο.
Αυτή η ελλιπής, ελάσσονα αφήγηση σε σχέση με την κυρίαρχη ανάγνωση του έργου, είναι σχεδόν κρυπτική, με την έννοια του αινιγματικού αντικειμένου –παιχνιδιού στην ψυχαναλυτική του προβολή αλλά και με την χρήση της αποκρυπτογράφησης στο συμβολικό του πεδίο.
Αν λοιπόν το κωμικό υποβόσκει σε όλες τις φιλόδοξες φράξιες της νεωτερικοτητας, το επίκεντρο αυτής της έρευνας ενεργοποιεί τις «ατέλειες» της τεχνικής στη μεταφορντικη οργάνωση της παραγωγής : από την slapstick σωματικοτητα των γλυπτών της μεταπολεμικής περιόδου, την λανθάνουσα χρηστικότητα των DIY έργων, την φιλόδοξη επινόηση σχεδιαστικων λύσεων άμεσης ανάγκης αλλα και πιθανης γκαφας, μέχρι την συνειδητή αποχή από την γνωστική διαδικασία της χειροτεχνίας (objets trouvés, ready mades) όπως και το συνειδητο πέρασμα από την εξειδίκευση στην αποειδικευση (deskilling).
Στην ακμη της τειλορικης οργανωσης της εργασιας και απέναντι στις υποδείξεις ενός πειθαρχημενου και ελεγχομενου περιβάλλοντος, η αδεξιότητα, η γκάφα, η αίσθηση ανεπάρκειας όπως και η αμηχανία που προκαλείται από το «ατσούμπαλο» υποκείμενο ενάντια στον εαυτό του, θα εμπνεύσει τις πρώτες στιγμές της πρωτοπορίας (Les Arts incohérents, Dada, συμβολιστές), θα εξηγήσει την εμμονή του σουρεαλιστών με τις κωμικές παραγωγές του Mack Sennett, την προτίμηση για το θέατρο του παραλόγου, όπως και θα επιβεβαιώσει την διαχρονικότητα της παράδοσης της commedia de l’arte και του κουκλοθέατρου στις παραστατικές τέχνες όπως και στη ζωγραφική και τη γλυπτική στον 21 αιώνα.
Τούτη η ένδειξη της «αποτυχίας» στην εικαστική πρωτοπορία η οποία δεν μένει ανεπηρέαστη από το πνεύμα και την αγωνία των καιρών, θα ανανεώσει και θα εμπλουτίσει παλιότερους και νέους αντιήρωες, καρικατούρες σαλτιμπάγκων, αναριθμητους τρελλούς Πιερο (Pierrot le Fou) αλλα και παρανοικούς αστούς όπως τον Ubu Roi ανάμεσα σε άλλους νευρωτικούς και ψυχωτικούς κατοίκους των μητροπολιτικών κέντρων.
Αυτές οι περιγραφές της διαταραχής της προσωπικότητας μετατρέπουν το κωμικό σε μια αντεστραμμένη τραγωδία, στην οποία οι ίδιοι οι καλλιτέχνες ταυτίζονται με τον περιθωριακό και θλιμμένο γελωτοποιό, ο οποίος ‘χαμένος» στα προσωπικά του αδιέξοδα, ζει αναμεσά στο όνειρο και την πραγματικότητα. Ο καινούργιος «αφανής» ήρωας στις μοντέρνες κοινωνίες δεν είναι πια ο πολύτροπος Οδυσσέας αλλά ο έσχατος στρατιώτης, ο απερίσκεπτος και γκαφατζής Ελπήνορας ο οποίος γκρεμοτσακίζεται από την στέγη του ανάκτορου της Κίρκης και κάνεις από τους συντρόφους του δεν τον αντιλαμβάνεται όταν το πλοίο του Οδυσσέα αναχωρεί.
Αναμεσά σε άλλες γκάφες, ατυχίες και δυσλειτουργίες θα εξετάσουμε την ασσυμετρία σε ορθολογικά κινήματα όπως το Bauhaus, την περιφρονητική περιγραφή του Barnett Νewman για την εμπειρία του σκοντάμματος στα γλυπτά, τη φάρσα που κρύβεται πίσω από το Μαυρο τετράγωνο» του Kazimierz Malewicz , την σύγχρονη επιστροφή της γλυπτικής στην αρχαϊκή αδεξιότητα του ξόανου.
Αν και το πλαίσιο των ομιλιών κινείται εντός του πεδίου των «ιστοριών» της μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης η επιλογή κάθε μαθήματος θα ορίζεται με κατεύθυνση του θεματικούς και εννοιολογικούς συσχετισμούς και λιγότερο με τους χρονολογικούς.
Συσσωρέυοντας τις αποτιμήσεις της κλασικής αλλά και σύγχρονης βιβλιογραφίας για το παράδοξο και το αυτονόητο της εμπειρίας του κωμικού θα αγγίξουμε το πεδίο των επιστημολογικών διασταυρώσεων με την ψυχανάλυση (Sigmund Freud,
Jacques Lacan, Sarah Kofman, Julia Kristeva) τη φιλοσοφικη σκεψη και τηνηθικη (Vladimir Jankélévitch, HenriBergson, Schopenhauer, Nietzsche, Martin Heidegger, John Gray) τη θεωρία λογοτεχνίας (Αριστοτέλης, Heinrich Von Kleist , Gianni Rodari, Simon Critchley) την κριτικήθεωρία (Adorno, Siegfried Kracauer , Walter Benjamin) , τη φεμινιστικη θεωρια(Hélène Cixous, Luce Irigaray) τo ευρύτερο πεδίο της αισθητικής (Jean-Yves Jouannais, Chrstine Buci Glucksmann, Steven Connor, Jacques Rancière) .
Το περιεχόμενο της εικαστικής παραγωγής των φοιτητών θα είναι το κύριο μέρος της ερευνητικής διαδικασίας το οποίο θα λειτουργεί και πέρα από το «περιεχόμενο» των παραδόσεων αφού οι τελευταίοι καλούνται να συμμετέχουν ενεργά στη διαμόρφωση των παραδόσεων. Η τεκμηρίωση θέσεων των σπουδαστών θα γίνεται με τη χρήση συγκεκριμένων παραδειγμάτων μέσα από τις ιστορίες της τέχνης , αφηγήσεις οι οποίες κρίνονται αναγκαίες γιατί παρέχουν ένα χάρτη στον οποίο οι φοιτητές θ’ ακολουθήσουν τη δική τους πλοήγηση, ένα σημείο του χάρτη που θα ήθελαν να βρεθούνε. Το μάθημα στοχεύει στο να αντιληφθούν στο έργο τους μια πιθανή γενεαλογία.
Οι φοιτητές οφείλουν να γεφυρώσουν το συγκείμενο με την πρακτική, μέσα από κοινές παρουσιάσεις της εικαστικής παραγωγής τους στις οποίες θα συμπεριλαμβάνεται μια εισαγωγή στην οποία θα αναπτύσσουν, θα καταγράφουν και θα αναδεικνύουν τους προβληματισμούς τους.
Στην συνέχεια θα ακολουθούν συλλογικές ανοικτές συζητήσεις, όπως και εξατομικευμένες προσεγγίσεις με τους φοιτητές ώστε να δοθεί στον καθένα ξεχωριστά η δυνατότητα μιας ποιοτικής εξοικείωσης με το αντικείμενο.
Κωστής Βελώνης
