Rhetoricae gratos sermoni astvta colores
qvo dvlcivs flvat is ad avreis advcit
Engraved by Cornelis Cort (after Frans Floris) and published in Antwerp in 1565 by Hieronymous Cock
Thursday, April 22, 2010
Rhetorica
Rhetoricae gratos sermoni astvta colores
qvo dvlcivs flvat is ad avreis advcit
Engraved by Cornelis Cort (after Frans Floris) and published in Antwerp in 1565 by Hieronymous Cock
Democracy for export: principles, practices, lessons
The image of the past
The idea that freedom and democracy can be exported all over the world is an ancient dream. Athenian democrats, French revolutionaries, and Russian Bolsheviks, to mention only the better-known cases, were convinced that their own political system was good enough to be donated to all peoples. But not even the path to freedom is carpeted with rose-petals: enthusiasm is often mingled with fanaticism; idealism must come to terms with the harsh laws of Realpolitik (see Luciano Canfora, Esportare la liberta [Mondadori, 2007]).
At the end of the second world war, democracy was a gift made by the Americans to the Europeans. An Italian cannot be unmindful of the glorious days of the summer of 1944 and the spring of 1945, when the main Italian cities were being liberated by Allied troops. I use the term liberated because this was the feeling of the vast majority of Italians, who considered that the Allies' arrival marked the end of Nazi and fascist brutality, of civil war, and of the air raids. However, it is often forgotten that at the time the Allies referred to Italy as an "occupied" country; rightly so, since until only a few months before, it had been an active ally of Hitler's Germany.
But even if Italy had been the enemy until the day before, not a single shot was fired in anger against the Allies. As soon as the Allies arrived on the ground, hostilities ceased. The heavy Allied bombing of the Italian cities, which had caused numerous deaths among the civilian population comparable to the number of deaths caused by the ruthless Nazi reprisals, was immediately forgotten. On the ground, the Allies, and the Americans in particular, did not arouse feelings of fear but were immediately regarded as friends and brothers, who handed out cigarettes and joined in the dancing and singing. Above all, they spoke of freedom and democracy.
If the Italians welcomed the Americans so warmly, it was partly because Italian immigrants on the other side of the Atlantic had explained what the United States was like, but it was above all because the ant-Nazi and anti-fascist resistance had spread the idea among the population that the Allies were not enemies of the people but rather, as they had been promptly renamed, Allies - not just because the troops came from an alliance of countries but because they could be considered our allies against dictatorship.
In Germany and Japan there was no civil war as in Italy, and the resistance was much weaker in those countries. Indeed, the Allies were not greeted there by a flurry of flags as they were in Italy, France, Belgium, and the Netherlands, even though they were not actually attacked by anyone. In all three defeated countries, the winds of change were felt promptly because there was awareness that the occupation troops would be staying for only a brief period and that before leaving the country they would plant the seeds of a political system - democracy - that would benefit the whole population.
The idea that it was a matter of setting up not trusted regimes but rather democratic governments was much more deeply rooted in the Americans than in the British. Britain headed a world empire and was more interested in having faithful regimes than democratic ones. Despite the looming rivalry with the Soviet Union and its recent satellite states, the United States believed in the value of democracy for the purpose of consolidating the bonds among free peoples. Political parties, trade unions, information agencies, judicial apparatuses - all received substantial support from the American administration. Ever since, United States foreign policy has repeatedly declared that its objective is to spread democracy, often by means of armed intervention.
To export democracy has actually always been one of the declared priorities of US foreign policy (see Tony Smith, America's Mission: The United States and the Worldwide Struggle for Democracy in the Twentieth Century [Princeton University Press, 2001]). The successes achieved at the end of the second world war gave rise to the idea that any military action could produce the same outcome. Not even years and years of supporting dictatorships (for instance, all over the Latin American continent at the time of Henry Kissinger), not even the CIA plots against elected governments, could erase from the mind of the American public opinion that its country was not only the freest in the world but also better able than any other to liberate the others.
Neither the isolationists nor the interventionists have ever denied the good intentions of the exporter and the advantages accruing to the importer: the American debate focused on whether it is in the country's interest to carry out these interventions (see Michael Cox, G John Ikenberry & Takashi Inoguchi, eds., American Democracy Promotion: Impulses, Strategies, and Impacts (Oxford University Press, 2000).
Yet, the sentiments expressed by the vast majority of world public opinion no longer supports the United States's concept of its mission. Since 1945, scepticism has continued to grow concerning the legitimacy and efficacy of external action. American intervention outside its frontiers is increasingly perceived as an imperial projection. As a result of the uncertain outcome of the mission in Afghanistan and the Iraq disaster, this scepticism has spread also to the American population.
This essay re-examines the question of the exportability of democracy in the light of the cosmopolitan project. Unlike humanitarian intervention - discussed elsewhere in the book on which on which the essay draws - exporting democracy involves not only preventing acts of genocide but also imposing a specific regime: democracy. It is proactive and not just interdictive (see The Global Commonwealth of Citizens: Toward Cosmopolitan Democracy [Princeton University Press, 2008).
The question raises much greater conceptual problems: while it is only to be expected that all individuals wish to survive, it cannot be taken for granted that they wish to participate in the management of public affairs. A humanitarian intervention by definition refers to political communities in which peaceful coexistence has ceased; while an intervention to export democracy can also be directed toward communities that, although authoritarian, guarantee their citizens' security. Anyone wishing to export democracy must therefore be sure that their intervention will be appreciated and not perceived by the population as merely replacing one internal authoritarian regime with another imposed from the outside.
This essay asks whether it is legitimate, and what means may be used, to bring about a regime in autocratic countries in order to convert them to democracy. The cosmopolitan project holds that all political communities can embrace the values and rules of democracy; but who can legitimately and effectively extend the values of democracy geographically, and how can they do so? The following section considers the theoretical implications of exporting democracy; the next addresses the available ways and means, and their efficacy in this perhaps decisive issue; the last assesses the role played by international organisations (IOs) in fostering democracy.
Regime change as power-act
Why should democracies be concerned with exporting their own system instead of enjoying its fruits in their own home? Imposing a regime from the outside is above all an act of power, and democratic countries are certainly not the only ones to be led into temptation. The most frequent reasons that convince a political community to invest its own resources to change a regime elsewhere are its own interests and the hope to acquire resources from other societies. In some cases, this offensive inclination involves annexation and the subjugated peoples will claim self- determination; in other cases, a state may attempt to achieve its objectives by imposing from the outside a given internal regime by setting up "puppet" governments.
A wide-ranging historical review covering the past five centuries has taken into consideration nearly two hundred cases of countries imposing internal institutions on other countries from the outside (see John Owen, "The Foreign Imposition of Domestic Institutions" [International Organization, 52/2, 2002]). A report on such heterogeneous cases that covers a long period of time helps to frame the problem in a perspective that is less dominated by contemporary ideology.
It is not surprising to find that the countries imposing the change are usually the great powers, while the countries whose regime is changed through external imposition are the less powerful ones: you cannot impose if you do not have the power to do so. The cases reviewed show that whenever a country set about imposing regimes from the outside, it tends to do so repeatedly.
The regimes imposed from abroad vary widely, ranging from absolute monarchies to republics, from constitutional monarchies to democracies, from nationalist dictatorships to communist systems. As might be expected, the regime promoted tends to correspond to that of the promoting power, although there is no general rule. In many cases, a political community imposes a different regime, sometimes one of an opposite political nature, as is demonstrated by the colonial domination of the European powers.
The external imposition of internal regimes tends to be concentrated into given historical periods characterised by massive ideological confrontations, such as the European wars of religion of the early 17th century, the disorders following the French revolution, and the period after the second world war. Those favourable to the stability of the international system understandably are concerned over these upheavals, and it is not surprising that after a period of furious conflicts arising out of the desire to dominate from the exterior there are attempts to dampen enthusiasm by boosting the principles of national sovereignty, non-interference, and self-determination. The Treaty of Münster (1648), the Congress of Vienna (1814-15), and the San Francisco charter (1945) may all be viewed as attempts to set up counterbalancing forces by treaties, rules, and institutions designed to safeguard each player's autonomy.
Is there any substantial difference in imposing a democratic regime rather than a Catholic, Protestant, Islamic, communist, or fascist regime? Today the democratic countries are politically dominant and could, like any other regime, feel tempted to expand their own geographic area of influence out of self-interest. A democratic country could, for example, consider that states having a similar regime are more reliable trade partners and less inclined to start a war or to threaten their security, as well as being probable allies in the case of conflict. In other words, a democratic state might have a vested interest in living in a condominium of democratic states simply in view of the benefits involved. If these are the reasons, there would be no greater legitimacy underlying the intention of exporting democracy than there would be in imposing any other regime. The attempt to export democracy would represent a new version of undue interference of one state in the internal affairs of another.
For these reasons, it is necessary to assess the intentions of not only those offering to carry out an intervention but also those living in the political community where the intervention is intended. It seems logical to attach greater weight to the wishes of those who intend to "import" democracy than to those who wish to "export" it. The exporter should ask himself whether signals exist on the interior that indicate a wide- spread desire for regime change.
From insurrection to interference
Interference may be justified in support of peoples seeking to free themselves from an authoritarian system, but why would a people need an external intervention instead of taking its destiny into its own hands? If a people are under the yoke of an authoritarian government, they can revolt against it and set up a government that complies more closely with their desires. When the social contract between a government and its people is broken, until an open contrast becomes apparent between the government in power and the rebels, it can be expected that external forces may take sides with one of the factions without foreigners being accused of upsetting the state of peace or of interfering in another country's internal affairs. But in the absence of any overt or at least latent rebellion, external intervention will verge on undue interference. Above all, it is difficult to ask the citizens of the democratic countries to put their lives at risk and to put their hands in their pockets to provide a more satisfactory government to citizens who are unwilling to do the same for themselves.
An overt rebellion does not necessarily signify a commitment to democracy by the rebels. History is filled with revolts that have replaced an authoritarian regime with one that is even more authoritarian. In the many cases in which a people is split into several factions, the main aim of external intervention must therefore not be to support one of the warring factions but to find an agreement among them all. For pacification to be effective, the conflicting parties must also agree on how to manage public affairs, and democratisation becomes the principal instrument for doing this. Rather than as an ally of one of the factions, external intervention is required to act as a mediator or arbitrator (see Nichael W Doyle & Nicholas Sambanis, Making War and Building Peace: United Nations Peace Operations [Princeton University Press, 2006]. However, in these cases, the external intervention takes place when a civil war is already under way; those who intervene from the outside cannot be blamed for breaking the state of peace.
It might be expected that democratic countries would unconditionally support those struggling for democracy. Historical experience shows, however, that this is not a general rule. Just as the very Catholic France supported the Dutch Protestants against the very Catholic Habsburgs and the French monarchy supported the Republican rebels against the British monarchy, the United States supported General Augusto Pinochet rather than the elected Chilean government of Salvador Allende. During the Spanish civil war, Germany and Italy consistently supported Francisco Franco, while Great Britain and France were much more ambivalent in their actions. No unequivocal solidarity seems to emerge between democratic governments and movements fighting for democracy.
Regime-change after aggression
Regime change often occurs as the result of a compulsory transition after a war. A government that starts a war of aggression and loses it also loses its legitimacy as a member of the international community and in the eyes of its own subjects. In such circumstances it is not surprising that internal and external pressures combined can lead to a radical change of regime. One typical case occurred in the post-1945 years. The Allies deemed it necessary to remove all traces of national-socialism from Germany and its allies. This policy was legitimised not only by the crimes against humanity carried out by Nazism but also by the obvious argument of self-defence: that is, to prevent the same regime from committing new acts of aggression.
However, the action taken by the Soviet Union was opposite to that of the Allies: while in the German Democratic Republic (East Germany) a government was set up under direct Soviet control, the Allies expressed complete confidence in West Germany's capacity for self-government, provided that West Germany carried out a radical and irreversible regime change. The Allies decided implicitly not to blame German citizens for the crimes committed by their government and concentrated instead on the individual prosecution of those who were directly involved with the crimes of the old regime. Recognition of individual responsibility for the crime of aggression or for crimes against humanity was used to provide legitimacy for a new leadership based on completely different values.
The approach taken by the victors of the second world war was quite different to that followed after the first world war. At the Paris peace conference of 1919, the victorious powers imposed sanctions and reparations on Germany, implicitly considering the German people fully responsible for their government's actions. These powers also implemented a number of "containment" actions aimed at preventing Germany from ever again representing a threat to its neighbours. The democratic institutions of the Weimar republic failed to mitigate the victors' claims. The disastrous outcome of the Treaty of Versailles induced the Allies to radically change tack after 1945.
Unfortunately, these long-standing lessons were ignored at the end of the Gulf war in 1991: after winning the war, the allied countries left power firmly in the hands of the existing ruling class, further isolating Iraq from the international community and weakening it by implementing "containment", thus making the country's oppressed citizens pay a higher price than the regime's ruling class (I therefore believe, unlike Michael Walzer, that "containment" is the policy least likely to encourage regime change; see "Regime Change and Just War" [Dissent, 52/3, summer 2006].
The lesson that may be learned from the second world war is that if a country suffers an aggression, it acquires the right and the duty to set up a different regime in the defeated country, if for no other reason than self-protection. However, this does not represent a specific justification for exporting democracy; otherwise a state having suffered an aggression for religious reasons could, if it won the war, claim the right to remove the religious institutions underlying the aggression.
Three intentions
Does the conclusion necessarily follow that exporting democracy has no greater legitimacy than exporting any other regime? Some claim that it is not possible to achieve democratisation if there is no internal pressure: that democracy can be imported but not exported (see, for example, Sunil Bastian & Robin Luckham, eds., Can Democracy be Designed? The Politics of Institutional Choice in Conflict-Torn Societies [Zed Books, 2003]; and Nadia Urbinati, I confini della democrazia [Donzelli editore, 2007]). This does not alter the fact, however, that the international framework plays a decisive role, although no general rule can be established.
Exporting democracy can gain legitimacy provided that it is based on three intentions (see Laurence Whitehead ed., The International Dimensions of Democratization: Europe and the Americas [Oxford University Press, 2001]). The first intention is related to the willingness to sound out the intentions of the peoples of third states with regard to a democratic regime. It must be assumed not only that it is in the interest of these peoples to have a democratic government, but also that peoples may not succeed in attaining their objective because they are repressed by the ruling government. A democracy-exporting agent acting in good faith should, in other words, give priority to the importer's reasons over the exporter's own reasons. Otherwise, one of those typical cases arises that (in Robespierre's words) reflects the mania to make peoples happy against their will. In some cases, the intentions of a people may be explicit, for instance, when a government in power refuses to step down after losing free and fair elections, as happened in the Philippines in 1986 and Myanmar in 1990. In these cases, international law has begun to be used to safeguard internal norms (see Thomas M Franck, "The Emerging Right to Democratic Governance" [American Journal of International Law, 86/1, 1992]).
The second intention is related to giving the population freedom of choice regarding its own form of government. It is clearly anti-democratic to want to export democracy without allowing the people to decide which constitutional form they prefer. Exporting democracy means giving people the chance to decide which constitutional form to apply.
What can be exported from the outside is the power of self-government, while the specific democratic form must be decided on the inside. The third intention refers to the way of assessing the political regimes involved. Since exporting democracy requires the existence of at least two agents, the importer and the exporter, it would be necessary to perform an in dependent assessment to establish whether the importer actually needs a change of regime and whether the exporter is in a position to develop an alternative regime.
It has already been seen how controversial it is to assess democratic regimes and how reluctant also consoli- dated democracies are to accept external assessments. Ideally, only global legislative and judiciary institutions can legitimately define such criteria and apply them (see Gregory H Fox & Brad R Roth, eds., Democratic Governance and International Law [Cambridge University Press, 2000]). In the absence of such power, the would-be exporter of democracy would have to rely on the opinion expressed by existing institutions or third-party organisations.
The means of export
The discussion presented in the preceding section may seem abstract. Indeed, much of the controversy arising over the idea of exporting democracy is not related to its theoretical legitimacy but to the means used. While few would deny the utility of exporting democracy through persuasion, the matter becomes much more controversial when it is intended to use coercive means. What are the consequences of using coercion (the stick) instead of persuasion and incentives (the carrot)?
The stick
The means of coercion par excellence for exporting democracy is war, as in Afghanistan and in Iraq. In this case, the means (war) is clearly in conflict with the end (democracy). The violent means represented by war does not involve despots alone but inevitably ends up affecting also the individuals who are expected to benefit from the regime change. The use of such means is the least suitable for effectively promoting a regime based on non-violence and for protecting the citizens' interests. Rather than establishing a ruling-class alternative to the one in power, a war of aggression creates a vacuum and only aggravates local conflicts. In the case in which the public expresses an explicit will in favour of a democratic government, this does not mean that the same public will accept a military invasion.
The case of Panama in May 1989 is instructive. The then president Manuel Noriega and his regime, after losing the elections, refused to hand over power. Although Panamanian citizens had expressed their desire to have a different government, they feared an armed intervention by the United States to overthrow Noriega. This was a classic case in which the population would have preferred external help of the non-violent kind - for instance, a naval blockade (see Eytan Gilboa, "The Panama Invasion Revisited: Lessons for the Use of Force in the Post Cold War Era" [Political Science Quarterly, 110/4, 1995]).
But as well as representing a clear-cut contradiction between means and ends, historical experience shows that only in rare cases can a democratic regime be set up using external military means. What happened in Germany, Japan, and Italy in 1945 represents a unique experience that is unlikely to be repeated. A survey by the Carnegie Endowment for International Peace dedicated to US involvement in military operations abroad in the 20th century indicates that only rarely was democratisation the result (see Minxin Pei & Sara Kasper, Lessons from the Past: The American Record on Nation Building [Carnegie Endowment for International Peace, 2003]). In the first half of the century, the failed military operations involved countries that were neighbours of the United States and apparently easy to control: such as Panama (1903-36), Nicaragua (1909-33), Haiti (1915-34), the Dominican Republic (1916-24), and Cuba (1898-1902, 1906-09, and 1917-22).
Other military occupations, such as in Korea in the 1950s and South Vietnam and Cambodia in the 1960s and 1970s, were dictated mainly by the intention to block communist expansion, and democratisation was not even attempted. Since the end of the cold war, the US administration has not achieved any lasting success even in Haiti (see Karin Von Hippel, Democracy by Force: U.S. Military Intervention in the Post- Cold War World [Cambridge University Press, 2000]). After the second world war, evident successes have been Panama (1989) and Grenada (1983), two small states closely linked to the US economy and society. In the case of Panama, a heavy price was paid.
Even more discouraging is the record of the two old European colonial powers, France and Britain. France and Britain almost never explicitly intended their military interventions abroad to favour democratic forces but rather to follow the traditional logic of maintaining political influence. French and British interventions after 1945 almost always led to reduced political liberalisation and to support of the existing regimes, even when those regimes were oppressive (see Jeffrey Pickering & Mark Peceny, "Forging Democracy at Gunpoint" [International Studies Quarterly, 50/3, 2006). The problems and failures in Afghanistan and in Iraq have numerous precedents. How can such disappointing results be accounted for?
One of the first ingredients that seems to be missing in the attempt to export democracy is the determination of the exporters, who are more often inclined to promote reliable and faithful regimes than to allow the self-determination of peoples. In a situation in which the intentions are controversial and the successes (to say the least) questionable, it is understandable that the developing countries should view with some distrust the good intentions of western countries, especially when they propose using coercive means; and that even the greatest champions of the democratic cultivate this distrust.
When the intention is to export democracy using coercive means, another decisive aspect is overlooked: namely, the consequences that involvement in a war has for the exporter. In war each state is compelled to forgo some of its own freedom. The citizens are sent to war, civil freedoms are reduced, the relative weight of the strong powers (army, secret ser vice, and security apparatus) increases at the expense of transparency and control. Democracies that are perpetually at war develop chronic diseases.
The United States and Britain, which have been involved in a never-ending series of high- and low-intensity conflicts since 1945, have so far resisted incredibly well in preserving their own democratic system at home. But not even these two states have been able to avoid sacrificing part of their own democratic institutions on the altar of national interest. In the state of necessity produced by war, torture and the killing of unarmed prisoners have been committed and justified; these would have never been tolerated by public opinion in peacetime. Exporting democracy by military means also signifies reducing democracy on the home front.
At the height of the enthusiasm for the export of freedom at bayonet-point, at the beginning of the French revolutionary wars, a few wise voices were raised to warn against the looming dangers. One of them said:
"Invincible within, and by your administration and your laws a model to every race, there will not be a single government which will not strive to imitate you, not one which will not be honoured by your alliance; but if, for the vainglory of establishing your principles outside your country, you neglect to care for your own felicity at home, despotism, which is no more than asleep, will awake, you will be rent by intestine disorder, you will have exhausted your monies and your soldiers, and all that, all that to return to kiss the manacles the tyrants, who will have subjugated you during your absence, will impose upon you; all you desire may be wrought without leaving your home: let other people observe you happy, and they will rush to happiness by the same road you have traced for them."
These words date from 1793 and belong to the Marquis de Sade. Perhaps because they were contained in a book whose raving author had been consigned to an institution, they had little effect at the time. But it is never too late to meditate upon them.
The carrot
Must it therefore be concluded that nothing can be done to export democracy outside one's borders; and, as the Marquis de Sade suggests, that the only useful thing left for democratic countries to do is to perfect their own political system to the degree that other peoples will want to imitate them?
There is no reason to be so sceptical. If democratic states support the self-determination of other peoples, they will soon discover that other peoples want to participate in the way power is managed in their own society. The error implicit in the mania to export democracy refers solely to the means, not to the end. If the end is legitimate, what instruments are therefore available to the democratic states?
The first and most obvious instrument is linked to economic, social, political, and cultural incentives. The present-day domination of the west is so widespread that, if its countries' priority is truly to expand democracy, they ought to commit more resources to the effort. The facts suggest otherwise: in 2005, the United States's defence appropriation amounted to more than 4% of its gross domestic product, and that of the European Union countries to more than 2%. By comparison, the amounts dedicated to development aid are small change: currently around 0.1% of the US's GDP and 0.3 % of that of the EU (see the World Development Indicators, World Bank 2005-08). Moreover, only a meagre proportion of these funds are explicitly earmarked for encouraging democracy.
But the carrot does not consist solely of economic aid. Economic aid can be effective but may also be perceived as a form imposition by a rich and powerful state on a small and weak one. The logically most convincing way to export democracy is to have it transmitted by the citizens of the democratic countries opening up direct channels between themselves and the citizens of the authoritarian countries. Professional and cultural associations and other transnational organizations play an important role in connecting citizens. During the cold war, these channels proved fundamental in supporting the opposition in the Soviet-bloc countries and in forming an alternative ruling class (see Mary Kaldor & EP Thompson, eds., Europe from Below: An East-West Dialogue [Verso, 1991]).
These channels are often politically weak and easy to counter: the leaders of the opposition that maintain personal contacts are often placed under surveillance and are the first to be repressed. The governments in power are capable of brushing off for decades all requests for political liberalization; this is exemplified in the case of Burma and the persecution suffered by the opposition leader Aung San Suu Kyi, even in the face of a pressing international-solidarity campaign. Yet the political importance of these channels cannot be discounted. At least they demonstrate to the oppressed inhabitants of authoritarian regimes that political societies expressing solidarity for their aspirations exist. Without this solidarity, Vacláv Havel, Nelson Mandela, and Lech Wałesa would never have been transformed from political prisoners to heads of state.
Using persuasive means also reinforces instead of weakening democracy in the exporting countries. Involving civil society in foreign-policy choices - for example by directing trade, tourism, and economic aid flows toward countries that respect human rights and where self- government prevails - helps the populations of democratic countries to pursue the values underlying their own social contract. If the citizens of these countries become ambassadors for their own political system and plead its cause abroad, they thus come to embody and project the democratic values that underpin their societies.
It is equally important to offer countries that might choose democracy the chance to join the club of democratic states on equal terms, rather than establish an explicit hierarchy in which a state deems it can export its own system instead of allowing different states to participate in a political union where the various systems are compared and reinforced. If democracy can be defined as a journey, some peoples could benefit from travelling together. It is therefore not surprising that international organisations continue to play an extremely useful role in spreading democracy.
The role of "internationals"
International organisations (IOs) act on behalf of democratisation by exerting pressure on authoritarian governments: this is true both of those which accept as members regimes of very different character (as in the case of the United Nations) and of those which accept only democratic states (as in the case of the European Union). The UN exerted weak pressure in the direction of democratisation in the 1960s and 1970s; this pressure has increased considerably since the 1990s, in part because the number of the UN's member-states that are democracies has gradually increased. A virtuous circle has been set up in which the greater the number of democratic states, the tougher it has become for the others not to be democratic.
The capacity of regional organisations may become extremely strong, even though they depend on the nature of their membership and the available incentives (see Jon C Pevehouse, Democracy from Above? Regional Organizations and Democratization [Cambridge University Press, 2005]). The EU has a greater force of persuasion than the Arab League, for example, both because it may reach a greater degree of consensus on democratic values and because it has more instruments and resources to commit. International organisations can influence internal democratisation through at least three channels: stable centre of gravity, crafting of rules, and economic integration.
The IOs often represent a point of reference and stability during the transition process. The elites in power often fear that regime change will be accompanied by a violent change in the economic and social base, will wipe out their acquired privileges, and will expose them to reprisals. In many cases they fear that the regime they control may be replaced one that is equally authoritarian one; this can make the ruling classes extremely reluctant to liberalise the political system, and induce them to defend the existing regime even at the cost of unleashing a civil war.
In this context, IO membership may instead prove useful in defining the future rules of coexistence, for example in helping to allow the ruling faction to become one of the political parties represented in the new regime. The other member-states can act as models on which to base the future regime. Likewise, once political liberalisation has been achieved, the IOs can contribute to stabilising the existing political regime and sheltering it from attempted coups d'état. Not surprisingly, countries increase their propensity to participate in IOs after democratisation (see Edward D Mansfield & Jon C Pevehouse, "Democratization and International Organizations" [International Organization, 60/1, 2006). Several IOs have in the past undertaken to suspend countries whose governments seized power in a coup. Article 30 of the statute of the African Union, for example, states: "Governments which shall come to power through unconstitutional means shall not be allowed to participate in the activities of the Union."
One typical case in which the effectiveness of IOs can be appreciated is the design of constitutional systems and electoral assistance (see Peter Burnell, Democracy Assistance: International Co- operation for Democratization [Frank Cass, 2000]).
In the transition from an authoritarian regime to a democratic one, the parties and factions involved distrust each other. A supranational institution can not only certify the outcome of the electoral process but also contribute to planning the constitutional system. Precisely because IOs are multilateral, they are less likely to dominate one state or to be perceived as an instrument of domination. It is therefore not surprising that the UN electoral-assistance office has become increasingly active and that numerous IOs, including the Organisation of American States (OAS) and the Organisation for Security and Cooperation in Europe (OSCE) receive a growing number of requests for collaboration in organising or certifying elections. Among NGOs, the action of the Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA) is particularly dynamic and effective (see Electoral Management Design: The International IDEA Handbook [IDEA, 2006]).
The IOs open up channels of communication among states, involving not only governments but also enterprises. IOs whose principal aim is free trade boost the dialogue between players operating in different countries, making it more difficult for authoritarian regimes to control economic agents (see Bruce Russett & John R Oneal, Triangulating Peace: Democracy, interdependence, and international organizations [WW Norton, 2001]). Furthermore, a growing number of IOs tie free-trade agreements to the existence of democratic regimes. If a democratic regime were overthrown, the enterprises could have their access to foreign markets revoked, which for purely economic reasons would induce them to defend the democratic institutions.
After the military coup in 1967, Greece was suspended from the Treaty of Association with the European Community, which exerted considerable pressure inside Greece to restore democracy, an aim achieved in 1974. Similarly, the attempted coup in Spain in 1981 was resisted by enterprises owing to the consequences the coup would have had on Spain's proposed membership of the European Community. Other regional organisations such as Mercosur, which are open solely to democratic countries, are also helping in consolidating democracy (see Francisco Domínguez & Marcos Guedes de Oliveira eds., Mercosur: Between Integration and Democracy [Peter Lang AG, 2004]).
The EU represents the most successful case of an international organisation setting up and consolidating democratisation. The EU has some of the toughest membership criteria of any organization: countries must attain a given level of democracy and maintain it over time. In two distinct historical periods, and in completely opposite international climates, the EU has played an extremely useful role in launching democratisation.
In the 1970s and 1980s, the EU played a central role in allowing southern European countries (Greece, Spain, and Portugal) to emerge from fascist regimes. In the 1990s and 2000s it played the same role for Europe an countries in the Soviet bloc. The EU has also very effectively promoted democracy outside its own continent (see Richard Youngs, The European Union and the Promotion of Democracy [Oxford University Press, 2002]). The fact that the EU is a "civil power" composed of numerous countries often in disagreement among themselves has meant that the EU's interventions were perceived not as imposition but as collaboration (see Mario Telò, Europe, a Civilian Power? European Union, Global Governance, World Order [Palgrave, 2006]).
While much attention has been focused on economic incentives, as represented by access to the largest market in the world, the political incentives have often been underestimated. As soon as new members are admitted to the club, they enjoy the same status as founder members. Romania, admitted only in 2007, has a larger number of deputies in the European parliament than the Netherlands, which is one of the six founder members. Even though each country has a different amount of economic muscle, each country has the same clout in defining institutional politics and foreign policy. Exclusion from the EU is in itself already a severe penalty. The EU does not simply give lessons in democracy, but once new members have been admitted, those new members define common policies jointly and democratically.
Europe must reproach itself for not having played the membership card when the former Yugoslavia broke up in the early 1990s. Perhaps it would have been possible to avoid the savage wars in Yugoslavia if the EU had demanded that each ethnic community should break off hostilities and be rewarded by being given a fast-tracked admission to the EU. It would thus have been possible to reduce the importance of the fight to delimit the frontiers, as EU membership would have guaranteed free circulation of persons, goods, and capital and the protection of human rights for each ethnic group. In that case, the EU failed either to offer a carrot or to use the stick. It was a failure, but the only one.
It may justly be objected that so far the EU has accepted new members from among countries that, owing to their economic level, infrastructures, and social capital, were considered likely to democratise (see Adam Przeworski, Sustainable Democracy [Cambridge University Press, 1995]). The next years will show if the EU is able to take in countries that are culturally different and/or have substantially lower income levels. The lesson to be learned from the EU, however, is that as soon as a state takes seriously the political destiny of another community, that state should be coherent enough to bound with the other to form an institutional union.
Since no one offered Afghanistan and Iraq the opportunity to become the twenty-eighth and twenty-ninth members of the EU - not to speak of the fifty-first and fifty-second states of the United States - the scepticism of those who believe that these wars do not encourage self- government is further reinforced.
After Iraq, what is still possible?
The war in Iraq has reaped an unquantified but growing number of victims on the ground, made international relations stormier, and caused the west to forgo the role of leader among the developing countries that it had acquired thanks to its material and cultural resources. The war in Iraq has had another detrimental effect: it has shown the world's peoples that the west has not shaken off the habits of old colonialism and new imperialism, aggravated by its use of the noble values of freedom and democracy as a rhetorical screen behind which to conceal the interests of restricted elites in power.
Inside the west, this has produced a dramatic rupture between democratic governments and, at the same time, between governments and their own publics. Since the west possesses the resources and the will to export democracy, the Iraqi adventure is destined to have a decisive impact on the agendas of the future.
A long list of factors explains why democratising Iraq and Afghanistan has proved so much more difficult than democratising Germany, Italy, and Japan. Among the ones most commonly invoked are that Iraq and Afghanistan did not satisfy minimum conditions regarding income level and political and religious culture; that a complete defeat of the previous regime is necessary to allow the transition to take place; and that numerous errors were made in the way the transition administration was handled (see Thomas Carothers et al., Multilateral Strategies to Promote Democracy [Carnegie Council, 2004]; and Larry Diamond, Squandered Victory: The American Occupation and the Bungled Effort to Bring Democracy to Iraq [Times Books, 2005]).
All these arguments are valid, but none seem decisive. I claim that a war of aggression is a means that contradicts its end - and that this, more than any other factor, explains why the Iraqi people, instead of accepting a regime imposed by occupation forces, launched into a stubborn resistance.
The damage was done far beyond Iraq. Just as the Vietnam war discredited the leadership of western countries and for more than a decade pushed many developing countries and national-liberation movements toward political systems that were antagonistic toward those of liberal democracies, the Iraq war created an opposition to the foreign policy of western countries that will have unpredictable consequences.
The wave of democratisations that started in 1989 has come to a sharp halt, and there are even dangers of regression: after 2003, and for the first time since 1990, the number of democracies has decreased rather than increased. It will take a long time and a lot of patience before the democratic countries regain the authority on the international scene that has been dissipated by George W Bush and Tony Blair. Yet it would be mistaken to believe that the civil wars in Iraq and Afghanistan signal that there are people who are not "mature" enough for democracy or that the international context cannot contribute to its spread and consolidation.
This essay has revealed that the opportunity for self-determination may be exported, while the specific form of democratic government can only be imported; that is, the democratic government needs to be formed starting from a suitably endogenous political fabric. This rules out the possibility that democracy can be exported militarily, unless the attempt takes place after democratic countries have been attacked.
The historical experience considered confirms that the cases of successful export of democracy were carried out by means of persuasion, incentives, and international collaboration. In this case there is no dilemma regarding the choice of means and ends: the aim of democracy is achieved much more easily when coherent means are adopted. This lesson is fully compliant with the cosmopolitan project outlined herein: the external conflict reinforces the authoritarian regimes, while an international system based on peace and collaboration makes life difficult for despots and encourages the internal oppositions required for an effective political liberalisation.
The policy of persuasion, incentives, and sanctions is not always effective and is rarely timely. South Africa's apartheid regime, in spite of its extensive international isolation, remained in place for several decades before being removed; the despotic regimes in Burma and many other countries are still under the yoke of dictatorships. However, the carrot has a huge advantage over the stick: it does not cause any damage or harm for which the democracies have to take responsibility. No collateral damage is caused by the attempt to convince other countries to become democratic. At a time in which there is no certainty that evil means allow desirable goals to be achieved, it is wise to refrain from carrying out actions that compromise the democratic cause.
Text by Daniele Archibugi, 5 March 2009
Source:www.opendemocracy.net
The idea that freedom and democracy can be exported all over the world is an ancient dream. Athenian democrats, French revolutionaries, and Russian Bolsheviks, to mention only the better-known cases, were convinced that their own political system was good enough to be donated to all peoples. But not even the path to freedom is carpeted with rose-petals: enthusiasm is often mingled with fanaticism; idealism must come to terms with the harsh laws of Realpolitik (see Luciano Canfora, Esportare la liberta [Mondadori, 2007]).
At the end of the second world war, democracy was a gift made by the Americans to the Europeans. An Italian cannot be unmindful of the glorious days of the summer of 1944 and the spring of 1945, when the main Italian cities were being liberated by Allied troops. I use the term liberated because this was the feeling of the vast majority of Italians, who considered that the Allies' arrival marked the end of Nazi and fascist brutality, of civil war, and of the air raids. However, it is often forgotten that at the time the Allies referred to Italy as an "occupied" country; rightly so, since until only a few months before, it had been an active ally of Hitler's Germany.
But even if Italy had been the enemy until the day before, not a single shot was fired in anger against the Allies. As soon as the Allies arrived on the ground, hostilities ceased. The heavy Allied bombing of the Italian cities, which had caused numerous deaths among the civilian population comparable to the number of deaths caused by the ruthless Nazi reprisals, was immediately forgotten. On the ground, the Allies, and the Americans in particular, did not arouse feelings of fear but were immediately regarded as friends and brothers, who handed out cigarettes and joined in the dancing and singing. Above all, they spoke of freedom and democracy.
If the Italians welcomed the Americans so warmly, it was partly because Italian immigrants on the other side of the Atlantic had explained what the United States was like, but it was above all because the ant-Nazi and anti-fascist resistance had spread the idea among the population that the Allies were not enemies of the people but rather, as they had been promptly renamed, Allies - not just because the troops came from an alliance of countries but because they could be considered our allies against dictatorship.
In Germany and Japan there was no civil war as in Italy, and the resistance was much weaker in those countries. Indeed, the Allies were not greeted there by a flurry of flags as they were in Italy, France, Belgium, and the Netherlands, even though they were not actually attacked by anyone. In all three defeated countries, the winds of change were felt promptly because there was awareness that the occupation troops would be staying for only a brief period and that before leaving the country they would plant the seeds of a political system - democracy - that would benefit the whole population.
The idea that it was a matter of setting up not trusted regimes but rather democratic governments was much more deeply rooted in the Americans than in the British. Britain headed a world empire and was more interested in having faithful regimes than democratic ones. Despite the looming rivalry with the Soviet Union and its recent satellite states, the United States believed in the value of democracy for the purpose of consolidating the bonds among free peoples. Political parties, trade unions, information agencies, judicial apparatuses - all received substantial support from the American administration. Ever since, United States foreign policy has repeatedly declared that its objective is to spread democracy, often by means of armed intervention.
To export democracy has actually always been one of the declared priorities of US foreign policy (see Tony Smith, America's Mission: The United States and the Worldwide Struggle for Democracy in the Twentieth Century [Princeton University Press, 2001]). The successes achieved at the end of the second world war gave rise to the idea that any military action could produce the same outcome. Not even years and years of supporting dictatorships (for instance, all over the Latin American continent at the time of Henry Kissinger), not even the CIA plots against elected governments, could erase from the mind of the American public opinion that its country was not only the freest in the world but also better able than any other to liberate the others.
Neither the isolationists nor the interventionists have ever denied the good intentions of the exporter and the advantages accruing to the importer: the American debate focused on whether it is in the country's interest to carry out these interventions (see Michael Cox, G John Ikenberry & Takashi Inoguchi, eds., American Democracy Promotion: Impulses, Strategies, and Impacts (Oxford University Press, 2000).
Yet, the sentiments expressed by the vast majority of world public opinion no longer supports the United States's concept of its mission. Since 1945, scepticism has continued to grow concerning the legitimacy and efficacy of external action. American intervention outside its frontiers is increasingly perceived as an imperial projection. As a result of the uncertain outcome of the mission in Afghanistan and the Iraq disaster, this scepticism has spread also to the American population.
This essay re-examines the question of the exportability of democracy in the light of the cosmopolitan project. Unlike humanitarian intervention - discussed elsewhere in the book on which on which the essay draws - exporting democracy involves not only preventing acts of genocide but also imposing a specific regime: democracy. It is proactive and not just interdictive (see The Global Commonwealth of Citizens: Toward Cosmopolitan Democracy [Princeton University Press, 2008).
The question raises much greater conceptual problems: while it is only to be expected that all individuals wish to survive, it cannot be taken for granted that they wish to participate in the management of public affairs. A humanitarian intervention by definition refers to political communities in which peaceful coexistence has ceased; while an intervention to export democracy can also be directed toward communities that, although authoritarian, guarantee their citizens' security. Anyone wishing to export democracy must therefore be sure that their intervention will be appreciated and not perceived by the population as merely replacing one internal authoritarian regime with another imposed from the outside.
This essay asks whether it is legitimate, and what means may be used, to bring about a regime in autocratic countries in order to convert them to democracy. The cosmopolitan project holds that all political communities can embrace the values and rules of democracy; but who can legitimately and effectively extend the values of democracy geographically, and how can they do so? The following section considers the theoretical implications of exporting democracy; the next addresses the available ways and means, and their efficacy in this perhaps decisive issue; the last assesses the role played by international organisations (IOs) in fostering democracy.
Regime change as power-act
Why should democracies be concerned with exporting their own system instead of enjoying its fruits in their own home? Imposing a regime from the outside is above all an act of power, and democratic countries are certainly not the only ones to be led into temptation. The most frequent reasons that convince a political community to invest its own resources to change a regime elsewhere are its own interests and the hope to acquire resources from other societies. In some cases, this offensive inclination involves annexation and the subjugated peoples will claim self- determination; in other cases, a state may attempt to achieve its objectives by imposing from the outside a given internal regime by setting up "puppet" governments.
A wide-ranging historical review covering the past five centuries has taken into consideration nearly two hundred cases of countries imposing internal institutions on other countries from the outside (see John Owen, "The Foreign Imposition of Domestic Institutions" [International Organization, 52/2, 2002]). A report on such heterogeneous cases that covers a long period of time helps to frame the problem in a perspective that is less dominated by contemporary ideology.
It is not surprising to find that the countries imposing the change are usually the great powers, while the countries whose regime is changed through external imposition are the less powerful ones: you cannot impose if you do not have the power to do so. The cases reviewed show that whenever a country set about imposing regimes from the outside, it tends to do so repeatedly.
The regimes imposed from abroad vary widely, ranging from absolute monarchies to republics, from constitutional monarchies to democracies, from nationalist dictatorships to communist systems. As might be expected, the regime promoted tends to correspond to that of the promoting power, although there is no general rule. In many cases, a political community imposes a different regime, sometimes one of an opposite political nature, as is demonstrated by the colonial domination of the European powers.
The external imposition of internal regimes tends to be concentrated into given historical periods characterised by massive ideological confrontations, such as the European wars of religion of the early 17th century, the disorders following the French revolution, and the period after the second world war. Those favourable to the stability of the international system understandably are concerned over these upheavals, and it is not surprising that after a period of furious conflicts arising out of the desire to dominate from the exterior there are attempts to dampen enthusiasm by boosting the principles of national sovereignty, non-interference, and self-determination. The Treaty of Münster (1648), the Congress of Vienna (1814-15), and the San Francisco charter (1945) may all be viewed as attempts to set up counterbalancing forces by treaties, rules, and institutions designed to safeguard each player's autonomy.
Is there any substantial difference in imposing a democratic regime rather than a Catholic, Protestant, Islamic, communist, or fascist regime? Today the democratic countries are politically dominant and could, like any other regime, feel tempted to expand their own geographic area of influence out of self-interest. A democratic country could, for example, consider that states having a similar regime are more reliable trade partners and less inclined to start a war or to threaten their security, as well as being probable allies in the case of conflict. In other words, a democratic state might have a vested interest in living in a condominium of democratic states simply in view of the benefits involved. If these are the reasons, there would be no greater legitimacy underlying the intention of exporting democracy than there would be in imposing any other regime. The attempt to export democracy would represent a new version of undue interference of one state in the internal affairs of another.
For these reasons, it is necessary to assess the intentions of not only those offering to carry out an intervention but also those living in the political community where the intervention is intended. It seems logical to attach greater weight to the wishes of those who intend to "import" democracy than to those who wish to "export" it. The exporter should ask himself whether signals exist on the interior that indicate a wide- spread desire for regime change.
From insurrection to interference
Interference may be justified in support of peoples seeking to free themselves from an authoritarian system, but why would a people need an external intervention instead of taking its destiny into its own hands? If a people are under the yoke of an authoritarian government, they can revolt against it and set up a government that complies more closely with their desires. When the social contract between a government and its people is broken, until an open contrast becomes apparent between the government in power and the rebels, it can be expected that external forces may take sides with one of the factions without foreigners being accused of upsetting the state of peace or of interfering in another country's internal affairs. But in the absence of any overt or at least latent rebellion, external intervention will verge on undue interference. Above all, it is difficult to ask the citizens of the democratic countries to put their lives at risk and to put their hands in their pockets to provide a more satisfactory government to citizens who are unwilling to do the same for themselves.
An overt rebellion does not necessarily signify a commitment to democracy by the rebels. History is filled with revolts that have replaced an authoritarian regime with one that is even more authoritarian. In the many cases in which a people is split into several factions, the main aim of external intervention must therefore not be to support one of the warring factions but to find an agreement among them all. For pacification to be effective, the conflicting parties must also agree on how to manage public affairs, and democratisation becomes the principal instrument for doing this. Rather than as an ally of one of the factions, external intervention is required to act as a mediator or arbitrator (see Nichael W Doyle & Nicholas Sambanis, Making War and Building Peace: United Nations Peace Operations [Princeton University Press, 2006]. However, in these cases, the external intervention takes place when a civil war is already under way; those who intervene from the outside cannot be blamed for breaking the state of peace.
It might be expected that democratic countries would unconditionally support those struggling for democracy. Historical experience shows, however, that this is not a general rule. Just as the very Catholic France supported the Dutch Protestants against the very Catholic Habsburgs and the French monarchy supported the Republican rebels against the British monarchy, the United States supported General Augusto Pinochet rather than the elected Chilean government of Salvador Allende. During the Spanish civil war, Germany and Italy consistently supported Francisco Franco, while Great Britain and France were much more ambivalent in their actions. No unequivocal solidarity seems to emerge between democratic governments and movements fighting for democracy.
Regime-change after aggression
Regime change often occurs as the result of a compulsory transition after a war. A government that starts a war of aggression and loses it also loses its legitimacy as a member of the international community and in the eyes of its own subjects. In such circumstances it is not surprising that internal and external pressures combined can lead to a radical change of regime. One typical case occurred in the post-1945 years. The Allies deemed it necessary to remove all traces of national-socialism from Germany and its allies. This policy was legitimised not only by the crimes against humanity carried out by Nazism but also by the obvious argument of self-defence: that is, to prevent the same regime from committing new acts of aggression.
However, the action taken by the Soviet Union was opposite to that of the Allies: while in the German Democratic Republic (East Germany) a government was set up under direct Soviet control, the Allies expressed complete confidence in West Germany's capacity for self-government, provided that West Germany carried out a radical and irreversible regime change. The Allies decided implicitly not to blame German citizens for the crimes committed by their government and concentrated instead on the individual prosecution of those who were directly involved with the crimes of the old regime. Recognition of individual responsibility for the crime of aggression or for crimes against humanity was used to provide legitimacy for a new leadership based on completely different values.
The approach taken by the victors of the second world war was quite different to that followed after the first world war. At the Paris peace conference of 1919, the victorious powers imposed sanctions and reparations on Germany, implicitly considering the German people fully responsible for their government's actions. These powers also implemented a number of "containment" actions aimed at preventing Germany from ever again representing a threat to its neighbours. The democratic institutions of the Weimar republic failed to mitigate the victors' claims. The disastrous outcome of the Treaty of Versailles induced the Allies to radically change tack after 1945.
Unfortunately, these long-standing lessons were ignored at the end of the Gulf war in 1991: after winning the war, the allied countries left power firmly in the hands of the existing ruling class, further isolating Iraq from the international community and weakening it by implementing "containment", thus making the country's oppressed citizens pay a higher price than the regime's ruling class (I therefore believe, unlike Michael Walzer, that "containment" is the policy least likely to encourage regime change; see "Regime Change and Just War" [Dissent, 52/3, summer 2006].
The lesson that may be learned from the second world war is that if a country suffers an aggression, it acquires the right and the duty to set up a different regime in the defeated country, if for no other reason than self-protection. However, this does not represent a specific justification for exporting democracy; otherwise a state having suffered an aggression for religious reasons could, if it won the war, claim the right to remove the religious institutions underlying the aggression.
Three intentions
Does the conclusion necessarily follow that exporting democracy has no greater legitimacy than exporting any other regime? Some claim that it is not possible to achieve democratisation if there is no internal pressure: that democracy can be imported but not exported (see, for example, Sunil Bastian & Robin Luckham, eds., Can Democracy be Designed? The Politics of Institutional Choice in Conflict-Torn Societies [Zed Books, 2003]; and Nadia Urbinati, I confini della democrazia [Donzelli editore, 2007]). This does not alter the fact, however, that the international framework plays a decisive role, although no general rule can be established.
Exporting democracy can gain legitimacy provided that it is based on three intentions (see Laurence Whitehead ed., The International Dimensions of Democratization: Europe and the Americas [Oxford University Press, 2001]). The first intention is related to the willingness to sound out the intentions of the peoples of third states with regard to a democratic regime. It must be assumed not only that it is in the interest of these peoples to have a democratic government, but also that peoples may not succeed in attaining their objective because they are repressed by the ruling government. A democracy-exporting agent acting in good faith should, in other words, give priority to the importer's reasons over the exporter's own reasons. Otherwise, one of those typical cases arises that (in Robespierre's words) reflects the mania to make peoples happy against their will. In some cases, the intentions of a people may be explicit, for instance, when a government in power refuses to step down after losing free and fair elections, as happened in the Philippines in 1986 and Myanmar in 1990. In these cases, international law has begun to be used to safeguard internal norms (see Thomas M Franck, "The Emerging Right to Democratic Governance" [American Journal of International Law, 86/1, 1992]).
The second intention is related to giving the population freedom of choice regarding its own form of government. It is clearly anti-democratic to want to export democracy without allowing the people to decide which constitutional form they prefer. Exporting democracy means giving people the chance to decide which constitutional form to apply.
What can be exported from the outside is the power of self-government, while the specific democratic form must be decided on the inside. The third intention refers to the way of assessing the political regimes involved. Since exporting democracy requires the existence of at least two agents, the importer and the exporter, it would be necessary to perform an in dependent assessment to establish whether the importer actually needs a change of regime and whether the exporter is in a position to develop an alternative regime.
It has already been seen how controversial it is to assess democratic regimes and how reluctant also consoli- dated democracies are to accept external assessments. Ideally, only global legislative and judiciary institutions can legitimately define such criteria and apply them (see Gregory H Fox & Brad R Roth, eds., Democratic Governance and International Law [Cambridge University Press, 2000]). In the absence of such power, the would-be exporter of democracy would have to rely on the opinion expressed by existing institutions or third-party organisations.
The means of export
The discussion presented in the preceding section may seem abstract. Indeed, much of the controversy arising over the idea of exporting democracy is not related to its theoretical legitimacy but to the means used. While few would deny the utility of exporting democracy through persuasion, the matter becomes much more controversial when it is intended to use coercive means. What are the consequences of using coercion (the stick) instead of persuasion and incentives (the carrot)?
The stick
The means of coercion par excellence for exporting democracy is war, as in Afghanistan and in Iraq. In this case, the means (war) is clearly in conflict with the end (democracy). The violent means represented by war does not involve despots alone but inevitably ends up affecting also the individuals who are expected to benefit from the regime change. The use of such means is the least suitable for effectively promoting a regime based on non-violence and for protecting the citizens' interests. Rather than establishing a ruling-class alternative to the one in power, a war of aggression creates a vacuum and only aggravates local conflicts. In the case in which the public expresses an explicit will in favour of a democratic government, this does not mean that the same public will accept a military invasion.
The case of Panama in May 1989 is instructive. The then president Manuel Noriega and his regime, after losing the elections, refused to hand over power. Although Panamanian citizens had expressed their desire to have a different government, they feared an armed intervention by the United States to overthrow Noriega. This was a classic case in which the population would have preferred external help of the non-violent kind - for instance, a naval blockade (see Eytan Gilboa, "The Panama Invasion Revisited: Lessons for the Use of Force in the Post Cold War Era" [Political Science Quarterly, 110/4, 1995]).
But as well as representing a clear-cut contradiction between means and ends, historical experience shows that only in rare cases can a democratic regime be set up using external military means. What happened in Germany, Japan, and Italy in 1945 represents a unique experience that is unlikely to be repeated. A survey by the Carnegie Endowment for International Peace dedicated to US involvement in military operations abroad in the 20th century indicates that only rarely was democratisation the result (see Minxin Pei & Sara Kasper, Lessons from the Past: The American Record on Nation Building [Carnegie Endowment for International Peace, 2003]). In the first half of the century, the failed military operations involved countries that were neighbours of the United States and apparently easy to control: such as Panama (1903-36), Nicaragua (1909-33), Haiti (1915-34), the Dominican Republic (1916-24), and Cuba (1898-1902, 1906-09, and 1917-22).
Other military occupations, such as in Korea in the 1950s and South Vietnam and Cambodia in the 1960s and 1970s, were dictated mainly by the intention to block communist expansion, and democratisation was not even attempted. Since the end of the cold war, the US administration has not achieved any lasting success even in Haiti (see Karin Von Hippel, Democracy by Force: U.S. Military Intervention in the Post- Cold War World [Cambridge University Press, 2000]). After the second world war, evident successes have been Panama (1989) and Grenada (1983), two small states closely linked to the US economy and society. In the case of Panama, a heavy price was paid.
Even more discouraging is the record of the two old European colonial powers, France and Britain. France and Britain almost never explicitly intended their military interventions abroad to favour democratic forces but rather to follow the traditional logic of maintaining political influence. French and British interventions after 1945 almost always led to reduced political liberalisation and to support of the existing regimes, even when those regimes were oppressive (see Jeffrey Pickering & Mark Peceny, "Forging Democracy at Gunpoint" [International Studies Quarterly, 50/3, 2006). The problems and failures in Afghanistan and in Iraq have numerous precedents. How can such disappointing results be accounted for?
One of the first ingredients that seems to be missing in the attempt to export democracy is the determination of the exporters, who are more often inclined to promote reliable and faithful regimes than to allow the self-determination of peoples. In a situation in which the intentions are controversial and the successes (to say the least) questionable, it is understandable that the developing countries should view with some distrust the good intentions of western countries, especially when they propose using coercive means; and that even the greatest champions of the democratic cultivate this distrust.
When the intention is to export democracy using coercive means, another decisive aspect is overlooked: namely, the consequences that involvement in a war has for the exporter. In war each state is compelled to forgo some of its own freedom. The citizens are sent to war, civil freedoms are reduced, the relative weight of the strong powers (army, secret ser vice, and security apparatus) increases at the expense of transparency and control. Democracies that are perpetually at war develop chronic diseases.
The United States and Britain, which have been involved in a never-ending series of high- and low-intensity conflicts since 1945, have so far resisted incredibly well in preserving their own democratic system at home. But not even these two states have been able to avoid sacrificing part of their own democratic institutions on the altar of national interest. In the state of necessity produced by war, torture and the killing of unarmed prisoners have been committed and justified; these would have never been tolerated by public opinion in peacetime. Exporting democracy by military means also signifies reducing democracy on the home front.
At the height of the enthusiasm for the export of freedom at bayonet-point, at the beginning of the French revolutionary wars, a few wise voices were raised to warn against the looming dangers. One of them said:
"Invincible within, and by your administration and your laws a model to every race, there will not be a single government which will not strive to imitate you, not one which will not be honoured by your alliance; but if, for the vainglory of establishing your principles outside your country, you neglect to care for your own felicity at home, despotism, which is no more than asleep, will awake, you will be rent by intestine disorder, you will have exhausted your monies and your soldiers, and all that, all that to return to kiss the manacles the tyrants, who will have subjugated you during your absence, will impose upon you; all you desire may be wrought without leaving your home: let other people observe you happy, and they will rush to happiness by the same road you have traced for them."
These words date from 1793 and belong to the Marquis de Sade. Perhaps because they were contained in a book whose raving author had been consigned to an institution, they had little effect at the time. But it is never too late to meditate upon them.
The carrot
Must it therefore be concluded that nothing can be done to export democracy outside one's borders; and, as the Marquis de Sade suggests, that the only useful thing left for democratic countries to do is to perfect their own political system to the degree that other peoples will want to imitate them?
There is no reason to be so sceptical. If democratic states support the self-determination of other peoples, they will soon discover that other peoples want to participate in the way power is managed in their own society. The error implicit in the mania to export democracy refers solely to the means, not to the end. If the end is legitimate, what instruments are therefore available to the democratic states?
The first and most obvious instrument is linked to economic, social, political, and cultural incentives. The present-day domination of the west is so widespread that, if its countries' priority is truly to expand democracy, they ought to commit more resources to the effort. The facts suggest otherwise: in 2005, the United States's defence appropriation amounted to more than 4% of its gross domestic product, and that of the European Union countries to more than 2%. By comparison, the amounts dedicated to development aid are small change: currently around 0.1% of the US's GDP and 0.3 % of that of the EU (see the World Development Indicators, World Bank 2005-08). Moreover, only a meagre proportion of these funds are explicitly earmarked for encouraging democracy.
But the carrot does not consist solely of economic aid. Economic aid can be effective but may also be perceived as a form imposition by a rich and powerful state on a small and weak one. The logically most convincing way to export democracy is to have it transmitted by the citizens of the democratic countries opening up direct channels between themselves and the citizens of the authoritarian countries. Professional and cultural associations and other transnational organizations play an important role in connecting citizens. During the cold war, these channels proved fundamental in supporting the opposition in the Soviet-bloc countries and in forming an alternative ruling class (see Mary Kaldor & EP Thompson, eds., Europe from Below: An East-West Dialogue [Verso, 1991]).
These channels are often politically weak and easy to counter: the leaders of the opposition that maintain personal contacts are often placed under surveillance and are the first to be repressed. The governments in power are capable of brushing off for decades all requests for political liberalization; this is exemplified in the case of Burma and the persecution suffered by the opposition leader Aung San Suu Kyi, even in the face of a pressing international-solidarity campaign. Yet the political importance of these channels cannot be discounted. At least they demonstrate to the oppressed inhabitants of authoritarian regimes that political societies expressing solidarity for their aspirations exist. Without this solidarity, Vacláv Havel, Nelson Mandela, and Lech Wałesa would never have been transformed from political prisoners to heads of state.
Using persuasive means also reinforces instead of weakening democracy in the exporting countries. Involving civil society in foreign-policy choices - for example by directing trade, tourism, and economic aid flows toward countries that respect human rights and where self- government prevails - helps the populations of democratic countries to pursue the values underlying their own social contract. If the citizens of these countries become ambassadors for their own political system and plead its cause abroad, they thus come to embody and project the democratic values that underpin their societies.
It is equally important to offer countries that might choose democracy the chance to join the club of democratic states on equal terms, rather than establish an explicit hierarchy in which a state deems it can export its own system instead of allowing different states to participate in a political union where the various systems are compared and reinforced. If democracy can be defined as a journey, some peoples could benefit from travelling together. It is therefore not surprising that international organisations continue to play an extremely useful role in spreading democracy.
The role of "internationals"
International organisations (IOs) act on behalf of democratisation by exerting pressure on authoritarian governments: this is true both of those which accept as members regimes of very different character (as in the case of the United Nations) and of those which accept only democratic states (as in the case of the European Union). The UN exerted weak pressure in the direction of democratisation in the 1960s and 1970s; this pressure has increased considerably since the 1990s, in part because the number of the UN's member-states that are democracies has gradually increased. A virtuous circle has been set up in which the greater the number of democratic states, the tougher it has become for the others not to be democratic.
The capacity of regional organisations may become extremely strong, even though they depend on the nature of their membership and the available incentives (see Jon C Pevehouse, Democracy from Above? Regional Organizations and Democratization [Cambridge University Press, 2005]). The EU has a greater force of persuasion than the Arab League, for example, both because it may reach a greater degree of consensus on democratic values and because it has more instruments and resources to commit. International organisations can influence internal democratisation through at least three channels: stable centre of gravity, crafting of rules, and economic integration.
The IOs often represent a point of reference and stability during the transition process. The elites in power often fear that regime change will be accompanied by a violent change in the economic and social base, will wipe out their acquired privileges, and will expose them to reprisals. In many cases they fear that the regime they control may be replaced one that is equally authoritarian one; this can make the ruling classes extremely reluctant to liberalise the political system, and induce them to defend the existing regime even at the cost of unleashing a civil war.
In this context, IO membership may instead prove useful in defining the future rules of coexistence, for example in helping to allow the ruling faction to become one of the political parties represented in the new regime. The other member-states can act as models on which to base the future regime. Likewise, once political liberalisation has been achieved, the IOs can contribute to stabilising the existing political regime and sheltering it from attempted coups d'état. Not surprisingly, countries increase their propensity to participate in IOs after democratisation (see Edward D Mansfield & Jon C Pevehouse, "Democratization and International Organizations" [International Organization, 60/1, 2006). Several IOs have in the past undertaken to suspend countries whose governments seized power in a coup. Article 30 of the statute of the African Union, for example, states: "Governments which shall come to power through unconstitutional means shall not be allowed to participate in the activities of the Union."
One typical case in which the effectiveness of IOs can be appreciated is the design of constitutional systems and electoral assistance (see Peter Burnell, Democracy Assistance: International Co- operation for Democratization [Frank Cass, 2000]).
In the transition from an authoritarian regime to a democratic one, the parties and factions involved distrust each other. A supranational institution can not only certify the outcome of the electoral process but also contribute to planning the constitutional system. Precisely because IOs are multilateral, they are less likely to dominate one state or to be perceived as an instrument of domination. It is therefore not surprising that the UN electoral-assistance office has become increasingly active and that numerous IOs, including the Organisation of American States (OAS) and the Organisation for Security and Cooperation in Europe (OSCE) receive a growing number of requests for collaboration in organising or certifying elections. Among NGOs, the action of the Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA) is particularly dynamic and effective (see Electoral Management Design: The International IDEA Handbook [IDEA, 2006]).
The IOs open up channels of communication among states, involving not only governments but also enterprises. IOs whose principal aim is free trade boost the dialogue between players operating in different countries, making it more difficult for authoritarian regimes to control economic agents (see Bruce Russett & John R Oneal, Triangulating Peace: Democracy, interdependence, and international organizations [WW Norton, 2001]). Furthermore, a growing number of IOs tie free-trade agreements to the existence of democratic regimes. If a democratic regime were overthrown, the enterprises could have their access to foreign markets revoked, which for purely economic reasons would induce them to defend the democratic institutions.
After the military coup in 1967, Greece was suspended from the Treaty of Association with the European Community, which exerted considerable pressure inside Greece to restore democracy, an aim achieved in 1974. Similarly, the attempted coup in Spain in 1981 was resisted by enterprises owing to the consequences the coup would have had on Spain's proposed membership of the European Community. Other regional organisations such as Mercosur, which are open solely to democratic countries, are also helping in consolidating democracy (see Francisco Domínguez & Marcos Guedes de Oliveira eds., Mercosur: Between Integration and Democracy [Peter Lang AG, 2004]).
The EU represents the most successful case of an international organisation setting up and consolidating democratisation. The EU has some of the toughest membership criteria of any organization: countries must attain a given level of democracy and maintain it over time. In two distinct historical periods, and in completely opposite international climates, the EU has played an extremely useful role in launching democratisation.
In the 1970s and 1980s, the EU played a central role in allowing southern European countries (Greece, Spain, and Portugal) to emerge from fascist regimes. In the 1990s and 2000s it played the same role for Europe an countries in the Soviet bloc. The EU has also very effectively promoted democracy outside its own continent (see Richard Youngs, The European Union and the Promotion of Democracy [Oxford University Press, 2002]). The fact that the EU is a "civil power" composed of numerous countries often in disagreement among themselves has meant that the EU's interventions were perceived not as imposition but as collaboration (see Mario Telò, Europe, a Civilian Power? European Union, Global Governance, World Order [Palgrave, 2006]).
While much attention has been focused on economic incentives, as represented by access to the largest market in the world, the political incentives have often been underestimated. As soon as new members are admitted to the club, they enjoy the same status as founder members. Romania, admitted only in 2007, has a larger number of deputies in the European parliament than the Netherlands, which is one of the six founder members. Even though each country has a different amount of economic muscle, each country has the same clout in defining institutional politics and foreign policy. Exclusion from the EU is in itself already a severe penalty. The EU does not simply give lessons in democracy, but once new members have been admitted, those new members define common policies jointly and democratically.
Europe must reproach itself for not having played the membership card when the former Yugoslavia broke up in the early 1990s. Perhaps it would have been possible to avoid the savage wars in Yugoslavia if the EU had demanded that each ethnic community should break off hostilities and be rewarded by being given a fast-tracked admission to the EU. It would thus have been possible to reduce the importance of the fight to delimit the frontiers, as EU membership would have guaranteed free circulation of persons, goods, and capital and the protection of human rights for each ethnic group. In that case, the EU failed either to offer a carrot or to use the stick. It was a failure, but the only one.
It may justly be objected that so far the EU has accepted new members from among countries that, owing to their economic level, infrastructures, and social capital, were considered likely to democratise (see Adam Przeworski, Sustainable Democracy [Cambridge University Press, 1995]). The next years will show if the EU is able to take in countries that are culturally different and/or have substantially lower income levels. The lesson to be learned from the EU, however, is that as soon as a state takes seriously the political destiny of another community, that state should be coherent enough to bound with the other to form an institutional union.
Since no one offered Afghanistan and Iraq the opportunity to become the twenty-eighth and twenty-ninth members of the EU - not to speak of the fifty-first and fifty-second states of the United States - the scepticism of those who believe that these wars do not encourage self- government is further reinforced.
After Iraq, what is still possible?
The war in Iraq has reaped an unquantified but growing number of victims on the ground, made international relations stormier, and caused the west to forgo the role of leader among the developing countries that it had acquired thanks to its material and cultural resources. The war in Iraq has had another detrimental effect: it has shown the world's peoples that the west has not shaken off the habits of old colonialism and new imperialism, aggravated by its use of the noble values of freedom and democracy as a rhetorical screen behind which to conceal the interests of restricted elites in power.
Inside the west, this has produced a dramatic rupture between democratic governments and, at the same time, between governments and their own publics. Since the west possesses the resources and the will to export democracy, the Iraqi adventure is destined to have a decisive impact on the agendas of the future.
A long list of factors explains why democratising Iraq and Afghanistan has proved so much more difficult than democratising Germany, Italy, and Japan. Among the ones most commonly invoked are that Iraq and Afghanistan did not satisfy minimum conditions regarding income level and political and religious culture; that a complete defeat of the previous regime is necessary to allow the transition to take place; and that numerous errors were made in the way the transition administration was handled (see Thomas Carothers et al., Multilateral Strategies to Promote Democracy [Carnegie Council, 2004]; and Larry Diamond, Squandered Victory: The American Occupation and the Bungled Effort to Bring Democracy to Iraq [Times Books, 2005]).
All these arguments are valid, but none seem decisive. I claim that a war of aggression is a means that contradicts its end - and that this, more than any other factor, explains why the Iraqi people, instead of accepting a regime imposed by occupation forces, launched into a stubborn resistance.
The damage was done far beyond Iraq. Just as the Vietnam war discredited the leadership of western countries and for more than a decade pushed many developing countries and national-liberation movements toward political systems that were antagonistic toward those of liberal democracies, the Iraq war created an opposition to the foreign policy of western countries that will have unpredictable consequences.
The wave of democratisations that started in 1989 has come to a sharp halt, and there are even dangers of regression: after 2003, and for the first time since 1990, the number of democracies has decreased rather than increased. It will take a long time and a lot of patience before the democratic countries regain the authority on the international scene that has been dissipated by George W Bush and Tony Blair. Yet it would be mistaken to believe that the civil wars in Iraq and Afghanistan signal that there are people who are not "mature" enough for democracy or that the international context cannot contribute to its spread and consolidation.
This essay has revealed that the opportunity for self-determination may be exported, while the specific form of democratic government can only be imported; that is, the democratic government needs to be formed starting from a suitably endogenous political fabric. This rules out the possibility that democracy can be exported militarily, unless the attempt takes place after democratic countries have been attacked.
The historical experience considered confirms that the cases of successful export of democracy were carried out by means of persuasion, incentives, and international collaboration. In this case there is no dilemma regarding the choice of means and ends: the aim of democracy is achieved much more easily when coherent means are adopted. This lesson is fully compliant with the cosmopolitan project outlined herein: the external conflict reinforces the authoritarian regimes, while an international system based on peace and collaboration makes life difficult for despots and encourages the internal oppositions required for an effective political liberalisation.
The policy of persuasion, incentives, and sanctions is not always effective and is rarely timely. South Africa's apartheid regime, in spite of its extensive international isolation, remained in place for several decades before being removed; the despotic regimes in Burma and many other countries are still under the yoke of dictatorships. However, the carrot has a huge advantage over the stick: it does not cause any damage or harm for which the democracies have to take responsibility. No collateral damage is caused by the attempt to convince other countries to become democratic. At a time in which there is no certainty that evil means allow desirable goals to be achieved, it is wise to refrain from carrying out actions that compromise the democratic cause.
Text by Daniele Archibugi, 5 March 2009
Source:www.opendemocracy.net
Thursday, April 15, 2010
Metronome
The moon was a peach
and the sky, persimmons.
Clouds washed up
on the beach--
or were they styrofoam
peanuts? I warbled
like Gershwin,
into a can. My professor
of geography asked me,
how can you have
a river and an ocean
in a city? Where
were you standing?
Someone said, ecumenical.
Someone said, plaster.
A girl with acetaminophen
stashed in her pockets
purchased a black and
white cookie. After class,
I climbed Mt. Rainier
and Mt. Rainier disappeared.
I skateboarded
home. Outside my window,
the laundromat whispered,
Sparkle Temptations.
I tied my curtains in knots
but kept them hanging
to occlude the moon.
The sky was persimmons,
but not really.
All I could say was
more red than blue.
Jasmine Dreame Wagner,2007
and the sky, persimmons.
Clouds washed up
on the beach--
or were they styrofoam
peanuts? I warbled
like Gershwin,
into a can. My professor
of geography asked me,
how can you have
a river and an ocean
in a city? Where
were you standing?
Someone said, ecumenical.
Someone said, plaster.
A girl with acetaminophen
stashed in her pockets
purchased a black and
white cookie. After class,
I climbed Mt. Rainier
and Mt. Rainier disappeared.
I skateboarded
home. Outside my window,
the laundromat whispered,
Sparkle Temptations.
I tied my curtains in knots
but kept them hanging
to occlude the moon.
The sky was persimmons,
but not really.
All I could say was
more red than blue.
Jasmine Dreame Wagner,2007
Sunday, April 11, 2010
West Ninth Avenue
Stephen Shore, West Ninth Avenue, Amarillo, Texas, October 2, 1974, color photograph, 8 x 10".
The Road Not Taken
Two roads diverged in a yellow wood,
And sorry I could not travel both
And be one traveler, long I stood
And looked down one as far as I could
To where it bent in the undergrowth;
Then took the other, as just as fair
And having perhaps the better claim,
Because it was grassy and wanted wear;
Though as for that, the passing there
Had worn them really about the same,
And both that morning equally lay
In leaves no step had trodden black
Oh, I kept the first for another day!
Yet knowing how way leads on to way,
I doubted if I should ever come back.
I shall be telling this with a sigh
Somewhere ages and ages hence:
two roads diverged in a wood, and I --
I took the one less traveled by,
And that has made all the difference.
Robert Frost, 1916
And sorry I could not travel both
And be one traveler, long I stood
And looked down one as far as I could
To where it bent in the undergrowth;
Then took the other, as just as fair
And having perhaps the better claim,
Because it was grassy and wanted wear;
Though as for that, the passing there
Had worn them really about the same,
And both that morning equally lay
In leaves no step had trodden black
Oh, I kept the first for another day!
Yet knowing how way leads on to way,
I doubted if I should ever come back.
I shall be telling this with a sigh
Somewhere ages and ages hence:
two roads diverged in a wood, and I --
I took the one less traveled by,
And that has made all the difference.
Robert Frost, 1916
Άυλος Εμφύλιος Πόλεμος. Πρότυπα σύγκρουσης στον γνωσιακό καπιταλισμό
Είμαστε μπλεγμένοι, εδώ, όλοι μας, σε ένα απέραντο φυσικό κατασκεύασμα τεχνητά συνδεμένων
νευρικών συστημάτων. Αόρατο. Δεν μπορούμε να το αγγίξουμε.
- William Gibson, In the Visegrips of Dr. Satan
Η σύγκρουση δεν είναι προϊόν. Αντίθετα, το προϊόν είναι πάνω απ’ όλα σύγκρουση.
- guerrigliamarketing.it
H αναγέννηση της Δημιουργικής Βιομηχανίας
Στις αρχές του 2006, ο όρος «Δημιουργική Βιομηχανία» (Creative Industries) κάνει την εμφάνισή του στα mail και στις mailing list πολλών εργαζομένων στον πολιτιστικό τομέα, καλλιτεχνών, ακτιβιστών και ερευνητών σε ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς επίσης και στις ανακοινώσεις διοργάνωσης σεμιναρίων και εκδηλώσεων. Ένα παλιό ερώτημα επανέρχεται: με περίεργο τρόπο, για πρώτη φορά, ένας όρος μεταφέρεται αυτούσιος από τη θεσμική αργκό στην εναλλακτική κουλτούρα και χρησιμοποιείται τώρα για να αντιπαρατεθεί με άλλες έννοιες κλειδιά (που μπορεί επίσης να αξίζουν ένα αρκτικόλεξο!) και άλλες μετα-δομές όπως πολιτιστικό δίκτυο (Network Culture, NC), οικονομία της γνώσης (Knowledge Economy, KE), άυλη εργασία (Immaterial Labour, IL), συλλογική νοημοσύνη (General Intellect, GI) και φυσικά, ελεύθερο λογισμικό (Free Software, FR), Creative Commons (CC) κ.λπ. Ο αρχικός ορισμός, ο οποίος υιοθετήθηκε το 1998 από την ομάδα εργασίας για τη Δημιουργική Βιομηχανία που συγκρότησε ο Τόνι Μπλερ, τις προσδιόριζε ως «τις βιομηχανίες εκείνες που έχουν τις ρίζες τους στην ατομική δημιουργικότητα, ικανότητα και ταλέντο και που ενέχουν τη δυνατότητα για παραγωγή πλούτου και δημιουργία θέσεων εργασίας μέσω της παραγωγής και της εκμετάλλευσης της πνευματικής ιδιοκτησίας»[1]. Όπως είναι προφανές, η κοινωνική δημιουργικότητα παραμένει κατά ένα μεγάλο μέρος έξω από αυτόν τον ορισμό – μετά από πολλά χρόνια ο Τόνι Μπλερ συνεχίζει να κλέβει τις ιδέες σας. Ας προσπαθήσουμε να κάνουμε μια διαφορετική ιστορική αναδρομή.
Καταρχάς, υπάρχει μια ευρωπαϊκή γενεαλογία. Οι Adorno και Horkheimer, στο έργο τους Η διαλεκτική του Διαφωτισμού (1944), αναφέρθηκαν στην έννοια της «πολιτιστικής βιομηχανίας» ως μορφή «μαζικής εξαπάτησης». Στις αρχές της δεκαετίας του '90 ο ιταλικός μετα-Εργατισμός (εξόριστος ή όχι) εισήγαγε τις έννοιες της άυλης εργασίας, της συλλογικής νοημοσύνης, του γνωσιακού καπιταλισμού, του προλεταριάτου της γνώσης (cognitariat) ως αναδυόμενες μορφές της αυτόνομης δύναμης του πλήθους (με συγγραφείς όπως οι Negri, Lazzarato, Virno, Marazzi, Berardi). Την ίδια περίοδο ο Pierre Levy μιλούσε για τη συλλογική νοημοσύνη (Collective Intelligence). Αργότερα, από το 2001, η διεθνική κινητοποίηση του Euro May Day συνέδεσε τους επισφαλείς εργαζομένους και τους γνωσιακούς εργάτες κάτω από την ιερή προστασία του San Precario [2]. Δεύτερον, υπάρχει μια αγγλο-αμερικανική γενεαλογία. Κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής της διαδικτυακής κουλτούρας η συζήτηση για την ICT (Information Computer Technology) και τη «νέα οικονομία» συνδέθηκε συχνά με την οικονομία της γνώσης (όπως ορίστηκε εννοιολογικά από τον Peter Drucker στη δεκαετία του '60). Το 2001 η συζήτηση για το copyleft [3] ξέφυγε από τα όρια του Ελεύθερου Λογισμικού και οδήγησε στην καθιέρωση των Creative Commons[4]. Το 2002 το μπεστ σέλερ The Rise of the Creative Class (Η ανάδυση της δημιουργικής τάξης) του Richard Florida (βασισμένο σε αμφισβητούμενα στατιστικά στοιχεία) πλάσαρε έννοιες της μόδας, όπως η «δημιουργική οικονομία».
Μετά από χρόνια φετιχοποίησης της επισφαλούς εργασίας και της αφηρημένης οικονομίας του δώρου, πραγματοποιείται μια κοπερνίκεια στροφή: η προσοχή μετατοπίζεται στην αυτόνομη εργασία και την αυτόνομη παραγωγή. Μια νέα συνείδηση ξεπροβάλλει γύρω από τη δημιουργία του νοήματος, δηλαδή τη δημιουργία της αξίας και –συνεπώς– τη δημιουργία της σύγκρουσης. Είναι η πολιτική δέσμευση μιας γενιάς δημιουργικών εργατών (προτού αναμειχθούν με τους εργάτες στις αλυσίδες μαζικής παραγωγής) και συγχρόνως η «οικονομική» δέσμευση μιας γενιάς ακτιβιστών (εφόσον το κίνημα του Σιάτλ ανησυχούσε περισσότερο για τα παγκόσμια προβλήματα παρά για το δικό τους εισόδημα). Η δημιουργικότητά μου = η αξία μου = η σύγκρουσή μου. Και αντίστροφα.
Το μεγαλύτερο μέρος της αξίας (και της σύγκρουσης)
Σε αυτό το κείμενο προσπαθώ να συμπεριλάβω ένα μέρος της συζήτησης γύρω από τη «δημιουργική» εργασία το οποίο διαφεύγει. Καταρχάς, επισημαίνω τη συλλογική διάσταση της δημιουργίας αξίας: είναι μια διερεύνηση των κοινωνικών διαδικασιών πίσω από τη δημιουργικότητα, τη δημιουργική δύναμη της συλλογικής επιθυμίας και την πολιτική φύση οποιουδήποτε γνωσιακού προϊόντος (ιδέα, εμπορικό σήμα, μέσο, έργο τέχνης, δρώμενο). Ερώτηση: τι ή ποιοι παράγουν την αξία; Απάντηση: το «κοινωνικό εργοστάσιο» παράγει τo μέγιστο ποσοστό της αξίας (και άρα της σύγκρουσης). Δεύτερον, θέτω στο επίκεντρο τον πολιτικό χώρο του γνωσιακού ανταγωνισμού. Δεν εστιάζω στους όρους εργασίας ή τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές μέσα στις Δημιουργικές Βιομηχανίες, αλλά στη δημόσια ζωή των άυλων αντικειμένων. Τοποθετώ τα γνωσιακά προϊόντα σε ένα πεδίο δυνάμεων, πλαισιώνοντας ανάλογα αντικείμενα απέξω παρά από μέσα. Προσπαθώ να απαντήσω σε μια άλλη ερώτηση: εάν η παραγωγή μετασχηματίζεται σε δημιουργική και γνωσιακή, συλλογική και κοινωνική, ποια είναι τα πεδία και οι μορφές της σύγκρουσης; Συμπερασματικά, εισάγω το σενάριο ενός «άυλου εμφύλιου πολέμου», έναν σημειωτικό χώρο στον οποίο οι Δημιουργικές Βιομηχανίες αποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος.
Μέχρι στιγμής το σενάριο μοιάζει γραμμικό, υπάρχει όμως μια γκρίζα ζώνη που πρέπει να ληφθεί υπόψη: η μαζικοποίηση της «δημιουργικής» στάσης ζωής. Το «όλοι είμαστε δημιουργικοί» είναι κοινό σλόγκαν σήμερα. Πολλά χρόνια μετά το «έργο τέχνης» του Benjamin, ο μαζικός καλλιτέχνης εισέρχεται στην εποχή της κοινωνικής αναπαραγωγιμότητάς του και «η δημιουργικότητα» πωλείται ως σύμβολο κύρους. Η κοινωνική βάση των Δημιουργικών Βιομηχανιών επεκτείνεται (τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο) και αποκαλύπτει νέα σενάρια. Σε μια πρώτη φάση, οι Δημιουργικές Βιομηχανίες γίνονται ηγεμονικές (ως πραγματικότητα και ως ιδέα). Σε μια δεύτερη φάση, αντιμετωπίζουν την εντροπία νοήματος και παραγωγών. Χάρη στο διαδίκτυο και την ψηφιακή επανάσταση γινόμαστε καθημερινά μάρτυρες συγκρούσεων στο προαναφερόμενο στάδιο.
Στο παρελθόν, όλες οι διαφορετικές θεωρητικές σχολές εστίαζαν καθεμία σε διαφορετική άποψη. Για να αποσαφηνίσουμε το θέμα πρέπει να αναλύσουμε την ερώτηση στα συστατικά της. Το «δημιουργικό πράγμα» θα μπορούσε να αποσυναρμολογηθεί σε: δημιουργική εργασία (ως αυτόνομη ή εξαρτώμενη εργασία), δημιουργικότητα ως ικανότητα και παραγωγή, δημιουργικό προϊόν (σε όλα τα επίπεδά του: μηχανολογικό, λογισμικό, γνωσιακό, εμπορικό, κ.λπ.), ελεύθερη αναπαραγωγιμότητα του γνωσιακού προϊόντος, πνευματική ιδιοκτησία επί του ίδιου του προϊόντος, κοινωνική δημιουργικότητα πίσω από αυτό, διαδικασία συλλογικής αξιοποίησής του. Επιπλέον, η κοινωνική ομάδα των δημιουργικών εργατών (η «δημιουργική τάξη» ή «κογκινταριάτο» – cogniariat), η «δημιουργική οικονομία» και η «δημιουργική πόλη» αντιπροσωπεύουν διευρυμένα νοηματικά πλαίσια.
Ο αρχικός ορισμός των Δημιουργικών Βιομηχανιών εστιάζει στην εκμετάλλευση της πνευματικής ιδιοκτησίας. Οι αντιλήψεις του Richard Florida σχετικά με τη δημιουργική τάξη και τη δημιουργική οικονομία είναι βασισμένες μόνο (στις αμφισβητούμενες) στατιστικές και στην ιδέα μιας πολιτικής ατζέντας για τη Δημιουργική Βιομηχανία (CI) που προωθείται από τις τοπικές αρχές. Σε ένα άλλο επίπεδο, τα Creative Commons αφορούν στις ελεύθερες άδειες, γεγονός που αποτελεί μια θεσμική λύση για να γίνει διαχειρίσιμη η ελεύθερη αναπαραγωγή και η διανομή που επέφερε σε μαζική κλίμακα η ψηφιακή επανάσταση («δημιουργώντας ένα επίπεδο λογικού copyright»[5] όπως υποστηρίζουν). Εφορμώντας από ένα άλλο υπόβαθρο, ο ιταλικός μετα-Εργατισμός και το κίνημα των επισφαλών εργατών επισημαίνουν την κοινωνική και διανεμητική μορφή της παραγωγής (το «κοινωνικό εργοστάσιο» του Tronti [6] και απαιτούν ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα. Γεωγραφικά κοντά στους τελευταίους, ο Enzo Rullani (που εισήγαγε τον όρο «γνωσιακός καπιταλισμός») προτείνει να εστιάσουμε στην αυτόνομη δύναμη των παραγωγών παρά στη διάσταση της εξαρτημένης εργασίας, καθώς η κοινή ευημερία αποτελεί μια λύση που μεταβιβάζει γνώση, ρίσκο και δημιουργικό κεφάλαιο στους θεσμούς. Μια τέτοια αποσαφήνιση των πολιτικών απόψεων γύρω από τη Δημιουργική Βιομηχανία είναι απαραίτητη, ώστε να διευκρινιστεί τι δεν καλύπτει το παρόν δοκίμιο. Δεν θα εστιάσω στις συνθήκες εργασίας των (επισφαλών) γνωσιακών εργατών ούτε στην εκμετάλλευση της πνευματικής ιδιοκτησίας και τη νομική προστασία της δημόσιας σφαίρας, αλλά στη συλλογική παραγωγή της αξίας και στον ισχυρό ανταγωνισμό που αντιμετωπίζουν οι γνωσιακοί παραγωγοί στην «άυλη» σφαίρα.
Ο Lazzarato διαβάζει Tarde: η δημόσια διάσταση της αξίας
Η σύγχρονη κριτική δεν διαθέτει μια σαφή αντίληψη για τη δημόσια ζωή των προϊόντων της γνώσης: κυριαρχείται ευρέως από μεταφορές κλεμμένες από τα Creative Commons και το Ελεύθερο Λογισμικό, οι οποίες υποστηρίζουν μια σχεδόν επίπεδη άποψη χωρίς να συμπεριλαμβάνουν καθόλου τις έννοιες της αξίας και της αξιοποίησης. Για το λόγο αυτό, θα ήθελα να εισαγάγω ένα δυναμικότερο σενάριο ακολουθώντας τους Maurizio Lazzarato και Gabriel Tarde, οι οποίοι εξηγούν με ποιον τρόπο η αξία παράγεται από τη συσσώρευση της κοινωνικής επιθυμίας και της συλλογικής απομίμησης. Ο Lazzarato έχει επαναφέρει τη σκέψη του Γάλλου κοινωνιολόγου Tarde στο βιβλίο του Puissances de l'invention (Δυνάμεις της επινόησης)[7] και στο άρθρο του «La psychologie économique contre l'economie politique» (Η ψυχολογική οικονομία ενάντια στην πολιτική οικονομία).[8]
Συνοψίζοντας σε λίγες γραμμές, η φιλοσοφία του Tarde αποτελεί πρόκληση για τη σύγχρονη πολιτική οικονομία επειδή: 1) εξαλείφει την αντίθεση υλικής και άυλης εργασίας και θεωρεί τη «πνευματική συνεργασία» ως κύρια δύναμη όχι μόνο στον μεταφορντισμό αλλά και στις παραδοσιακές προ-καπιταλιστικές κοινωνίες· 2) θέτει την καινοτομία ως κινητήρια δύναμη αντί μόνο της χρηματικής συσσώρευσης (οι Σμιθ, Μαρξ και Σουμπέτερ δεν κατανόησαν πραγματικά την καινοτομία ως εσωτερική δύναμη του καπιταλισμού, μια άποψη που ενδιαφέρεται περισσότερο για την αναπαραγωγή παρά για την παραγωγή)· 3) αναπτύσσει μια νέα θεωρία για την αξία όχι πλέον βασισμένη μόνο στην αξία χρήσης αλλά και σε άλλα είδη της αξίας, όπως την αξία της αλήθειας και την αξία της ομορφιάς. (Lazzarato: «Η οικονομική ψυχολογία είναι μια θεωρία δημιουργίας και συγκρότησης των αξιών, ενώ η πολιτική οικονομία και ο μαρξισμός αποτελούν θεωρίες μέτρησης των αξιών»[9].)
Η καίρια για την παρούσα μελέτη διορατικότητα του Tarde, αφορά τη σχέση επιστήμης και κοινής γνώμης. Όπως υποστηρίζει ο Lazzarato: «Σύμφωνα με τον Tarde, μια επινόηση (επιστημονική ή όχι) που δεν αποτελεί αντικείμενο απομίμησης είναι κοινωνικά ανύπαρκτη: για να τη μιμηθούν, μια επινόηση πρέπει να προσελκύσει την προσοχή, να παράξει μια δύναμη “διανοητικής έλξης” προς άλλα πνεύματα, να κινητοποιήσει τις επιθυμίες και τις πεποιθήσεις τους μέσω μιας διαδικασίας κοινωνικής επικοινωνίας. […] Ο Tarde διαπιστώνει ένα ζήτημα που διατρέχει ολόκληρο το έργο του: τη συστατική δύναμη του κοινού (public)»[10]. Θα μπορούσαμε να πούμε: οποιαδήποτε δημιουργική ιδέα δεν λαμβάνεται ως πρότυπο απομίμησης είναι κοινωνικά ανύπαρκτη και δεν έχει καμία αξία. Στον Tarde το Κοινό είναι η «κοινωνική ομάδα του μέλλοντος», ενσωματώνοντας για πρώτη φορά τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ως σύστημα αξιοποίησης, προβλέποντας κατά κάποιο τρόπο το μεταφορντισμό. Επιπλέον ο Tarde θεωρεί την εργατική τάξη από μόνη της ένα είδος «κοινής γνώμης» που ενοποιείται στη βάση κοινών πεποιθήσεων και επιδράσεων παρά κοινών συμφερόντων.
Η σύνδεση των απόψεων Tarde-Lazzarato εισάγει ένα δυναμικό ή καλύτερα ανταγωνιστικό μοντέλο, όπου τα άυλα αντικείμενα βρίσκονται αντιμέτωπα με τους νόμους της «νοόσφαιρας»[11] –καινοτομία και μίμηση– σε ένα σχεδόν δαρβινικό περιβάλλον. Ο Tarde είναι επίσης διάσημος για την εισαγωγή της καμπύλης σχήματος S με την οποία περιγράφει τη διαδικασία διάδοσης της καινοτομίας, μια άλλη καλή πρόταση για όλους τους ψηφιακούς προγραμματιστές που πιστεύουν σε έναν ελεύθερο και επίπεδο χώρο.
Εντούτοις μια διαδικασία διάδοσης δεν είναι ποτέ τόσο γραμμική και ειρηνική όσο μπορεί να αναπαριστά μια μαθηματική γραφική παράσταση. Σε συλλογική κλίμακα ένα γνωσιακό προϊόν πάντοτε «παλεύει» ενάντια σε άλλα προϊόντα για να πετύχει μια φυσική ηγεμονία. Το πεπρωμένο μιας ιδέας είναι πάντοτε ηγεμονικό, ακόμη και στην «πνευματική συνεργασία» ή στην ψηφιακή σφαίρα της ελεύθερης αναπαραγωγής. Το φυσικό περιβάλλον των ιδεών είναι παρόμοιο με την κατάσταση της φύσης στον Hobbes. Η φράση «Homo homini lupus» (ο άνθρωπος λύκος για τον άνθρωπο) θα μπορούσε να ισχύει για τα media, τα εμπορικά σήματα, τα σύμβολα και οποιοδήποτε είδος «σημειωτικών μηχανών» της γνωσιακής οικονομίας. Είναι ένας άυλος αλλά συχνά όχι σιωπηλός «πόλεμος όλων των ιδεών ενάντια σε όλες τις ιδέες». Εάν οι Lazzarato και Tarde εντοπίζουν τη συλλογική παραγωγή της αξίας, μια τέτοια ανταγωνιστική φύση είναι πιο ξεκάθαρη διαβάζοντας τον Enzo Rullani.
Ο Enzo Rullani και ο «νόμος της διάχυσης»
Ο Rullani ήταν από τους πρώτους που εισήγαγαν τον όρο «γνωσιακός καπιταλισμός»[12]. Αντίθετα από τους περισσότερους, δεν επισημαίνει τη διαδικασία διανομής γνώσης, αλλά προ πάντων τη διαδικασία αξιοποίησης της γνώσης. Είναι αρκετά σαφής για το γεγονός ότι ο ανταγωνισμός επικρατεί ακόμη (και είναι ίσως ισχυρότερος) στη σφαίρα της «άυλης» οικονομίας. Ο Rullani είναι από τους λίγους που προσπαθούν να μετρήσουν πόση αξία παράγει η γνώση και ως έμπειρος οικονομολόγος δίνει επίσης και μαθηματικούς τύπους – όπως στο βιβλίο του Economia della conoscenza (Οικονομία της γνώσης)[13]. Ο Rullani λέει ότι η αξία της γνώσης πολλαπλασιάζεται με τη διάχυσή της και ότι πρέπει να μάθουμε πώς να διαχειριζόμαστε αυτό το είδος κυκλοφορίας. Όπως υποστηρίζει ο ίδιος, στη συνέντευξη με την Antonella Corsani που δημοσιεύτηκε στο Multitudes το 2000: «Μια οικονομία βασισμένη στη γνώση είναι δομικά συνδεδεμένη με τη διανομή: η γνώση παράγει αξία εφόσον υιοθετείται, και η υιοθέτηση (σε αυτή τη μορφή και τα επακόλουθα πρότυπα) δημιουργεί την αλληλεξάρτηση».[14]
Η αξία των άυλων αντικειμένων παράγεται από τη διάδοση και την αλληλεξάρτηση: είναι η ίδια διαδικασία που υπάρχει πίσω από τη δημοφιλία ενός αστέρα της ποπ και πίσω από την επιτυχία ενός software. Η ψηφιακή επανάσταση κατέστησε την αναπαραγωγή των άυλων προϊόντων ευκολότερη, ταχύτερη, πανταχού παρούσα και σχεδόν ελεύθερη. Εντούτοις, όπως ο Rullani επισημαίνει, η «ιδιοκτησιακή λογική δεν εξαφανίζεται αλλά υπάγεται στο νόμο της διάχυσης»:[15] η ιδιοκτησιακή λογική δεν βασίζεται πλέον στο χώρο και τα αντικείμενα, αλλά στο χρόνο και την ταχύτητα.
Υπάρχουν τρεις τρόποι με τους οποίους ένας παραγωγός γνώσης μπορεί να διανείμει τις χρήσεις της, διατηρώντας ταυτόχρονα ένα μέρος του πλεονεκτήματος: 1) με τη διαφορική ταχύτητα παραγωγής της νέας γνώσης ή εκμετάλλευσης των χρήσεών της· 2) με τον ισχυρότερο έλεγχο του νοηματικού πλαισίου· 3) με το δίκτυο συμμαχιών και συνεργασίας, το οποίο είναι ικανό να δημιουργήσει και να ελέγξει τους τρόπους χρήσης της γνώσης μέσα σε όλο το κύκλωμα της διανομής.
Διαφορική ταχύτητα σημαίνει: «Πήρα αυτήν την ιδέα και μπορώ να τη χειριστώ καλύτερα από τους άλλους – ενώ αυτοί ακόμη εξοικειώνονται με αυτήν, εγώ την αναπτύσσω περαιτέρω». Η καλύτερη κατανόηση του νοηματικού πλαισίου δεν είναι κάτι που μπορεί εύκολα να αναπαραχθεί – αφορά τη γενεαλογία της ιδέας, την πολιτιστική και κοινωνική ιστορία ενός τόπου, την εμπιστευτική πληροφορία που συσσωρεύεται με τα χρόνια. Το δίκτυο των συμμαχιών ονομάζεται μερικές φορές «κοινωνικό κεφάλαιο» και λαμβάνει τη μορφή των «κοινωνικών δικτύων» στον ιστό (web): αφορά τις επαφές σας, τις δημόσιες σχέσεις σας, το δρόμο που μένετε και την αξιοπιστία σας στο διαδίκτυο.
Εδώ είναι σαφές ότι μια δεδομένη ιδέα παράγει αξία σε ένα δυναμικό περιβάλλον όπου υπάρχει ανταγωνισμός από άλλες δυνάμεις και άλλα προϊόντα. Κάθε ιδέα ζει σε μια ζούγκλα –σε κατάσταση συνεχούς ανταρτοπόλεμου– και οι γνωσιακοί εργάτες συχνά ακολουθούν το πεπρωμένο του πνευματικού τους παιδιού. Στον καπιταλισμό των ψηφιακών δικτύων, ο χρόνος αποτελεί όλο και περισσότερο μια κρίσιμη διάσταση: το χρονικό πλεονέκτημα μετριέται στα δευτερόλεπτα. Επιπλέον, στην κοινωνία του «λευκού θορύβου» το σπανιότερο αγαθό είναι η προσοχή. Η οικονομία της σπάνης υπάρχει ακόμη και στον γνωσιακό καπιταλισμό ως έλλειψη προσοχής και της σχετικής οικονομίας προσοχής. Όταν όλα μπορούν να αναπαραχθούν παντού, ο χρόνος γίνεται σημαντικότερος από το χώρο.
Ένα παράδειγμα του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος στην ψηφιακή σφαίρα είναι το μουσικό CD που περιλαμβανόταν σ’ ένα τεύχος του περιοδικού Wired (Νοέμβριος 2004) με άδεια πνευματικών δικαιωμάτων Creative Commons. Μουσικά κομμάτια παραχωρήθηκαν από τους Beastie Boys, τον David Byrne, τον Gilberto Gil, κ.ά. για δωρεάν αντιγραφή, διανομή και sampling (βλ: www.creativecommons.org/wired). Η νεοφιλελεύθερη ατζέντα του περιοδικού Wired παρέχει τα βοηθήματα για την κατανόηση αυτής της νέας μορφής δικαιωμάτων. Στην πραγματικότητα υπάρχουν περισσότερα παραδείγματα μουσικών και εργατών του πνεύματος που συνδέουν τη δραστηριότητά τους με την ελεύθερη παραχώρηση δικαιωμάτων (copyleft), με τα Creative Commons, ή με ανταλλαγή αρχείων σε δίκτυα peer-to-peer. Μάθαμε μόνο για τους πρώτους, σαν να μην πρόκειται για επίτευγμα και όσων ήρθαν δεύτεροι. Όπως και να ’χει, ποτέ δεν υπάρχει πλήρης προσχώρηση στη σταυροφορία των Creative Commons, είναι πάντα μια υβριδική στρατηγική: κυκλοφορώ μέρος του έργου μου ανοιχτά και ελεύθερα για να κερδίσω αναγνωρισιμότητα και αξιοπιστία, αλλά όχι όλο το συγκεκριμένο έργο μου. Μια άλλη στρατηγική είναι ότι μπορεί να αντιγράψεις και να διανείμεις όλο αυτό το περιεχόμενο, αλλά όχι άμεσα, μπορείς να το κάνεις μετά από τέσσερις μήνες. Και υπάρχουν επίσης άνθρωποι που παραπονιούνται ότι τα Creative Commons και το Ελεύθερο Λογισμικό αποτελούν αντικείμενα πειρατείας από τις εταιρείες – το θέμα είναι ότι ο κόσμος εκεί έξω είναι γεμάτος κακή μουσική που μπορείς ελεύθερα να αντιγράψεις και να διανείμεις. Δεν είναι σκάνδαλο, πάντα υποψιαζόμασταν ότι επρόκειτο για έναν αγώνα δρόμου.
Ο Rullani καταδεικνύει με ποιον τρόπο ο ανταγωνισμός είναι ακόμα παρών στην οικονομία της γνώσης, ακόμη και στο προτεκτοράτο των digital commons. Ο ανταγωνισμός είναι ένα πεδίο στο οποίο η ριζοσπαστική σκέψη δεν αποπειράθηκε ποτέ να εισέλθει· διότι δεν είναι πολιτικά ορθό να παραδεχτείς έναν τέτοιο ανταγωνισμό και διότι οποιαδήποτε πολιτική λύση είναι αμφιλεγόμενη. Είναι αδύνατο να ανασυγκροτηθεί οποιοδήποτε ενιαίο πολιτικό υποκείμενο (όπως στην εποχή του προλεταριάτου) αρχίζοντας από ένα τέτοιο βαλκανοποιημένο σενάριο «κοινωνικών εργοστασίων» και μοριακής βιοπολιτικής παραγωγής. Ωστόσο, εάν η ατομική υπεραξία είναι δύσκολο να μετρηθεί και να αποδοθεί, η συλλογική συσσώρευση είναι ακόμα κάτι ορατό και απτό.
Ο David Harvey και το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο
Εάν οι Tarde, Lazzarato και Rullani είναι χρήσιμοι για να αντιληφθεί κανείς το πλαίσιο του ανταγωνιστικού habitus των ιδεών (διάδοση, απομίμηση, ανταγωνισμός, ηγεμονία), το δοκίμιο του David Harvey The art of rent (H Τέχνη του Ενοικίου)[16] εισάγει μια σαφέστερη περιγραφή της πολιτικής διάστασης της συμβολικής παραγωγής. Κατορθώνει να συνδέσει την άυλη παραγωγή με το πραγματικό χρήμα όχι μέσω της πνευματικής ιδιοκτησίας αλλά ανιχνεύοντας την παρασιτική εκμετάλλευση του άυλου τομέα από τον υλικό.
Κεντρικό παράδειγμά του αποτελεί η Βαρκελώνη, όπου είναι ξεκάθαρη η σύνδεση μεταξύ της οικονομίας, της αγοράς ακινήτων και της πολιτιστικής παραγωγής ως κοινωνικό κεφάλαιο. Η επιτυχία της Βαρκελώνης ως διεθνές «τοπόσημο» δημιουργήθηκε από τις πολιτιστικές και κοινωνικές ρίζες της και τροφοδοτείται συνεχώς σήμερα από μια κοσμοπολίτικη και εναλλακτική κουλτούρα – στην πραγματικότητα, αυτό το συλλογικό προϊόν γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης πρώτα και καλύτερα από τους κερδοσκόπους της κτηματαγοράς. Οι μορφές αστικού εξευγενισμού (gentrification) είναι γνωστές. Από-κάτω-προς-τα-πάνω: Οι περιθωριακοί προσελκύουν τους καλλιτέχνες οι οποίοι προσελκύουν τους «ευγενείς» (gentry). Ή αντίθετα από-πάνω-προς-τα-κάτω: Τα προοδευτικά ιδρύματα τέχνης εγκαθίστανται σε γκέτο […] αυξάνουν τα ενοίκια και αναγκάζουν τον κόσμο να φύγει. Παρόλα αυτά, ο Harvey θέλει να αναδείξει μια πιο γενική διαδικασία.
Ο Harvey εφαρμόζει την ιδέα του μονοπωλιακού ενοικίου στην κουλτούρα: «Κάθε ενοίκιο βασίζεται στη μονοπωλιακή δύναμη των ιδιωτών ιδιοκτητών τμημάτων του πλανήτη». Υπάρχουν δύο είδη ενοικίου: μπορείτε να εκμεταλλευτείτε τη μοναδική ποιότητα ενός κρασιού ή μπορείτε να δείτε τον αμπελώνα που παράγει αυτό το εξαιρετικό κρασί. Μπορείτε να φτιάξετε ένα ξενοδοχείο σε μια πολύ όμορφη πόλη ή να πουλήσετε τη γη όπου θα χτιστούν ξενοδοχεία σαν αυτό. Ο καπιταλισμός πάντοτε ψάχνει για «σημεία διάκρισης» (marks of distinction). Σύμφωνα με τον Harvey η κουλτούρα σήμερα παράγει τα σημεία διάκρισης που ο καπιταλισμός μπορεί να εκμεταλλευτεί πουλώντας υλικά αγαθά. Στην κλίμακα της πόλης, η αγορά ακινήτων είναι η μεγαλύτερη μπίζνα που τροφοδοτείται από την οικονομία της γνώσης. Κάθε άυλος χώρος έχει τα υλικά του παράσιτα. Σκεφτείτε τα ανταλλαγή αρχείων και τα iPods.
Εάν ο βαθμός διάδοσης δημιουργεί την αξία ενός γνωσιακού προϊόντος, σύμφωνα με τον Rullani, ο Harvey βάζει ένα όριο σε αυτή την αξιοποίηση. Η διάδοση σε τόσο μεγάλο εύρος μπορεί να εξαφανίζει τα σημεία της διάκρισης μέσα σε ένα μαζικό προϊόν. Υπάρχει ένα εντροπικό τέλος για κάθε ιδέα μετά την ηγεμονική της περίοδο. Ο Harvey αναδεικνύει την πρώτη αντίφαση: την εντροπία των σημείων διάκρισης: Η αντίφαση εδώ είναι ότι όσο πιο εύκολα εμπορεύσιμα γίνονται αυτά τα προϊόντα τόσο λιγότερο μοναδικά και ιδιαίτερα είναι. Σε ορισμένες περιπτώσεις το μάρκετινγκ από μόνο του τείνει να καταστρέψει τη μοναδική ποιότητα (ιδιαίτερα εάν στηρίζεται σε ιδιότητες όπως η αγριότητα, η ανοικειότητα, η καθαρότητα μιας αισθητικής εμπειρίας κ.λπ.). Γενικότερα, στο βαθμό που τέτοια προϊόντα ή δρώμενα είναι εύκολα εμπορεύσιμα (και αναπαράγονται μέσω παραποιήσεων, πλαστογράφησης, απομίμησης ή αντιγραφής) τόσο λιγότερο παρέχουν έρεισμα για μονοπωλιακό ενοίκιο. […] επομένως, κάποιος τρόπος πρέπει να βρεθεί ώστε ορισμένα αγαθά ή τόποι να παραμείνουν μοναδικά και αρκετά ιδιαίτερα (και θα εξετάσω αργότερα τι μπορεί να σημαίνει αυτό) ώστε να διατηρηθεί ένα μονοπωλιακό πλεονέκτημα μέσα σε μια κατά τα άλλα εμπορευματοποιημένη και συχνά σκληρά ανταγωνιστική οικονομία.
Μια δεύτερη αντίφαση που συνδέεται με την πρώτη είναι οι τάσεις προς μονοπώλιο: εάν η αξία αυξάνεται, ο μόνος τρόπος να διατηρηθεί το ενοίκιο είναι να δημιουργήσεις μονοπώλια και να αποφύγεις τον ανταγωνισμό. Παραδείγματος χάριν, η ψηφιακή και δικτυακή επανάσταση επιτίθεται στα παραδοσιακά συμφέροντα μονοπωλιακών ενοικίων (που χρησιμοποιούνται σε «εδαφοποιημένες» περιοχές) και τα αναγκάζει να επινοήσουν νέες στρατηγικές. Η συνήθης αντίδραση ήταν η απαίτηση για ένα ισχυρότερο καθεστώς σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία. Σε ένα άλλο επίπεδο, τα κεφάλαια αναγκάστηκαν να βρουν νέες υλικές και άυλες περιοχές για εκμετάλλευση. Ο Harvey παρατηρεί ότι ο καπιταλισμός ανακαλύπτει πάλι τους τοπικούς πολιτισμούς για να συντηρήσει τα μονοπώλια: η συλλογική και άυλη σφαίρα του πολιτισμού είναι μια κρίσιμη διάσταση για να διατηρηθούν τα σημεία διάκρισης σε μια μεταφορντιστική οικονομία.
Αυτά είναι στενά συνδεδεμένα με την κατανόηση πώς οι τοπικές πολιτιστικές δημιουργίες και οι παραδόσεις συμπεριλαμβάνονται στους υπολογισμούς της πολιτικής οικονομίας μέσω των προσπαθειών συγκέντρωσης των μονοπωλιακών ενοικίων. Θέτει επίσης το ερώτημα κατά πόσο το τωρινό ενδιαφέρον για την τοπική πολιτιστική καινοτομία, την αναζωογόνηση και την ανάδειξη των τοπικών παραδόσεων συνδέεται με την επιθυμία του κεφαλαίου να αποσπάσει και να ιδιοποιηθεί τέτοια ενοίκια.
Η πολιτιστική πατίνα της Βαρκελώνης και τα μοναδικά τοπικά χαρακτηριστικά της είναι ένα στοιχείο κλειδί στο μάρκετινγκ οποιουδήποτε προϊόντος της πόλης, πρωτίστως της αγοράς ακινήτων. Αλλά η τρίτη και σημαντικότερη αντίφαση που επισημαίνει ο Harvey είναι ότι το παγκόσμιο κεφάλαιο τροφοδοτεί τις τοπικές αντιστάσεις επειδή θέλει να εκμεταλλευτεί τα σημεία διάκρισης.
Από τότε που οι καπιταλιστές όλων των ειδών (συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων διεθνών παικτών) γοητεύονται εύκολα από τις προσοδοφόρες προοπτικές των μονοπωλιακών δυνάμεων, διακρίνουμε αμέσως μια τρίτη αντίφαση: ότι οι πιο άπληστοι οπαδοί της παγκοσμιοποίησης θα υποστηρίξουν την τοπική ανάπτυξη η οποία έχει τη δυνατότητα να παράγει μονοπωλιακά ενοίκια ακόμα κι αν το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποστήριξης είναι να παραχθεί ένα τοπικό πολιτικό κλίμα ανταγωνιστικό προς την παγκοσμιοποίηση!
Πάλι εμφανίζεται η περίπτωση της Βαρκελώνη, ένα αρκετά σοσιαλδημοκρατικό πρότυπο επιχείρησης που δεν μπορεί να ισχύσει εύκολα σε άλλο πλαίσιο. Σε αυτό το σημείο ο Harvey εισάγει την έννοια του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου (που τη δανείζεται από τον Bourdieu) για να εξηγήσει πώς η κουλτούρα πέφτει θύμα εκμετάλλευσης του καπιταλισμού. Το επίπεδο της πολιτιστικής παραγωγής όταν συνδέεται με μια συγκεκριμένη περιοχή παράγει το κατάλληλο περιβάλλον για τα μονοπωλιακά μισθώματα.
Εάν οι αξιώσεις για μοναδικότητα, αυθεντικότητα, ιδιαιτερότητα, διάκριση είναι το θεμέλιο των μονοπωλιακών ενοικίων, τότε σε ποιο καλύτερο πεδίο είναι πιθανό να εγερθούν τέτοιες αξιώσεις παρά στον τομέα των ιστορικών πολιτιστικών προϊόντων και πρακτικών και των ιδιαίτερων περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών (συμπεριλαμβανομένου, φυσικά, του δομημένου, κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος); […] Το πιο φανερό παράδειγμα είναι ο σύγχρονος τουρισμός, αλλά πιστεύω πως θα ήταν λάθος να αφήσουμε το θέμα εκεί. Επειδή αυτό που διακυβεύεται εδώ είναι η δύναμη του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου, των ειδικών σημείων διάκρισης που συνδέονται με κάποιον τόπο, ο οποίος αποτελεί πόλο έλξης για τις ροές του κεφαλαίου γενικότερα.
Το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο της Βαρκελώνης αποκτά τώρα πιο ξεκάθαρη μορφή. Το εμπορικό σήμα «Βαρκελώνη» είναι μια «συναινετική παραίσθηση» που παράγεται από πολλούς αλλά που την εκμεταλλεύονται λίγοι. Η συνθήκη των γνωσιακών εργατών (και ολόκληρης της κοινωνίας) είναι ένας φαύλος κύκλος: παράγουν τη συμβολική αξία για την οικονομία της κτηματαγοράς η οποία τους ξεζουμίζει (εφόσον υποφέρουν από τις υψηλές τιμές των ακινήτων στη Βαρκελώνη). Επιπλέον, ο Harvey μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον Florida: η αποκαλούμενη «δημιουργική τάξη» δεν είναι παρά ένα simulacrum του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου για να αυξήσει τα σημεία υπεροχής μιας δεδομένης πόλης. Η «δημιουργική τάξη» είναι το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο που μετασχηματίζεται σε ένα ανθρωπομορφικό εμπορικό σήμα και ένα μονοπωλιακό ενοίκιο που εφαρμόζονται σε τμήματα μιας κοινωνίας («δημιουργική τάξη»), μιας περιοχής («δημιουργική πόλη»), της ίδιας της πόλης («δημιουργικός τομέας»). Η «δημιουργική τάξη» (creative class) είναι ένα παρασιτικό simulacrum της κοινωνικής δημιουργικότητας το οποίο αποσπάται από το πρεκαριάτο (precariat) και συνδέεται με την ανώτερη τάξη.
Η περίοπτη θέση της Βαρκελώνης μέσα στο ευρωπαϊκό σύστημα των πόλεων έχει εν μέρει βασιστεί στη σταθερή συσσώρευση συμβολικού κεφαλαίου και στη συσσώρευση σημείων διάκρισης. Το ξεθάψιμο μιας ξεχωριστής καταλανικής ιστορίας και παράδοσης, το μάρκετινγκ των ισχυρών καλλιτεχνικών επιτευγμάτων και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (φυσικά ο Gaudi) και του ιδιαίτερου τρόπου ζωής και λογοτεχνικής παράδοσης δεσπόζουν, υποστηριζόμενα από έναν κατακλυσμό βιβλίων, εκθέσεων, πολιτιστικών εκδηλώσεων που γιορτάζουν τη διαφορετικότητα. […] Αυτή η αντίφαση σημαδεύεται από ερωτήματα και αντιστάσεις. Ποιών η συλλογική μνήμη πρόκειται να γιορταστεί εδώ (των αναρχικών που σαν τους Ικαριστές[17] διαδραμάτισαν έναν τόσο σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Βαρκελώνης, των Δημοκρατικών που πάλεψαν λυσσασμένα ενάντια στον Φράνκο, των καταλανών εθνικιστών, μεταναστών από την Ανδαλουσία, ή ενός μακροχρόνιου συμμάχου του Φράνκο όπως ο Σάμαρανκ);
Ο Harvey προσπαθεί να σκιαγραφήσει μια πολιτική απάντηση, διερευνώντας ποια μέρη της κοινωνίας εκμεταλλεύονται το συμβολικό κεφάλαιο και ποια είδη συλλογικής μνήμης και φαντασιακού διακυβεύονται. Το συμβολικό κεφάλαιο δεν είναι ενιαίο αλλά ένα πολλαπλός χώρος δυνάμεων, και μπορεί συνεχώς να τίθεται σε διαπραγμάτευση από το πλήθος που το παρήγαγε.
Είναι σημαντικό να καθορίσουμε ποια τμήματα του πληθυσμού επωφελούνται περισσότερο από το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο, στην παραγωγή του οποίου έχει ο καθένας, με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, συμβάλλει τώρα ή έχει συμβάλλει στο παρελθόν. Γιατί να αφήσουμε το μονοπωλιακό ενοίκιο που συνδέεται με αυτό το συμβολικό κεφάλαιο να γίνεται κτήμα μόνο των πολυεθνικών ή ενός μικρού ισχυρού τμήματος της τοπικής αστικής τάξης; […] Η πάλη της συσσώρευσης σημείων διάκρισης και συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου μέσα σε έναν πολύ ανταγωνιστικό κόσμο έχει αρχίσει. Αλλά αυτό παρασύρει στο διάβα του όλες τις ερωτήσεις που εστιάζουν στον τόπο: ποιου η συλλογική μνήμη, ποιου η αισθητική, ποιος κερδίζει. […]. Επομένως το ερώτημα που προκύπτει είναι πώς αυτές οι πολιτιστικές παρεμβάσεις μπορούν από μόνες τους να γίνουν ένα ισχυρό όπλο ταξικής πάλης.
Η κρίσιμη ερώτηση είναι: πώς μπορούμε να αναπτύξουμε ένα συμβολικό κεφάλαιο αντίστασης που δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα ακόμη σημείο διάκρισης; Όπως παρατηρεί ο Harvey, αυτός ο φαύλος κύκλος λειτουργεί ακόμα καλύτερα στην περίπτωση της τοπικής αντίστασης. Το παγκόσμιο κεφάλαιο χρειάζονται την αντίσταση της αντι-παγκοσμιοποίησης για να βελτιώσουν το μονοπωλιακό ενοίκιο. Ειδικά στην περίπτωση των γνωσιακών εργατών η αντίσταση είναι πάντοτε άρτια υπολογισμένη και καλά σχεδιασμένη: και στην περίπτωση της Βαρκελώνης παράγει ένα ερεθιστικό αλλά ποτέ επικίνδυνο περιβάλλον για την παγκόσμια μεσαία τάξη. Εμπνευσμένοι από την ιστορία της Βαρκελώνης, εισάγουμε έναν άυλο εμφύλιο πόλεμο μέσα στο χώρο του συμβολικού κεφαλαίου.
Άυλος εμφύλιος πόλεμος
Προτείνουμε τον όρο «εμφύλιος πόλεμος» καθώς οι συγκρούσεις μέσα στον γνωσιακό καπιταλισμό δεν έχουν καθαρά ταξική σύνθεση και μοιράζονται τον ίδιο χώρο των media. Επιπλέον, εάν είναι αλήθεια ότι «δεν υπάρχει πλέον έξω» (όπως οι Negri και Hardt δηλώνουν στην Αυτοκρατορία[18]) και ότι «δεν υπάρχουν πλέον κοινωνικές τάξεις, αλλά μόνο μια ενιαία πλανητική μικροαστική τάξη, στην οποία έχουν διαλυθεί όλες οι παλιές κοινωνικές τάξεις» (όπως το θέτει ο Agamben στο The Coming Community[19]), οι συγκρούσεις μπορούν να λάβουν μόνο τη μορφή μιας αέναης εσωτερικής πάλης. Το πλήθος υπήρξε πάντα ταραχώδες και αποσπασματικό. Εάν ο Florida ονειρεύεται μια «δημιουργική ταξική πάλη» (όπου τα fashion victims είναι τα πρώτα θύματα, υποθέτουμε), εμείς προτρέπουμε προς έναν εμφύλιο πόλεμο μέσα σε εκείνη την κομφορμιστική «τάξη» (και μέσα στην κομφορμιστική έννοια του πλήθους). Επιπλέον ο «εμφύλιος πόλεμος» εναρμονίζεται με τη λαμπρή αντίσταση της Βαρκελώνης (ένα πολιτικό υπόβαθρο που τροφοδοτεί κατά τρόπο ενδιαφέροντα το τωρινό κοινωνικό κεφάλαιό του) και αποτελεί επίσης μια υπενθύμιση των εσωτερικών διαμαχών κάθε πρωτοπορίας (αναρχικοί και κομμουνιστές άρχισαν να σκοτώνονται μεταξύ τους).
Από την άλλη πλευρά, «άυλη» είναι η συνεχής πάλη στο στάδιο της κοινωνίας του θεάματος: μια σκληρή «μπαλλαρντιανή»[20] ζούγκλα από εμπορικές μάρκες, αστέρες της ποπ, γκάτζετ, συσκευές, δεδομένα, πρωτόκολλα, simulacra. Άυλη εκμετάλλευση είναι η καθημερινότητα των επισφαλών εργατών, και ιδιαίτερα των νεότερων γενεών, αρκετά ενήμερων για το συμβολικό κεφάλαιο που παράγεται από τις ζωές τους «που μπαίνουν στη δουλειά» (νέες τάσεις και τρόποι ζωής που παράγονται από αυτό που ο μετα-Εργατισμός αποκαλεί βιοπολιτική παραγωγή). Ο άυλος εμφύλιος πόλεμος είναι η έκρηξη των κοινωνικών σχέσεων που εσωκλείονται στα προϊόντα. Στο βιβλίο του Les révolutions du capitalisme (Οι επαναστάσεις του καπιταλισμού)[21] ο Lazzarato λέει ότι «ο καπιταλισμός δεν είναι τρόπος παραγωγής, αλλά παραγωγή τρόπων και κόσμων» (που φτιάχτηκαν από εταιρίες και πουλήθηκαν στους ανθρώπους) και ότι ο «παγκόσμιος οικονομικός πόλεμος» είναι ένας «αισθητικός πόλεμος» ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους.
Ο άυλος εμφύλιος πόλεμος είναι επίσης οι συνηθισμένες συγκρούσεις μεταξύ των γνωσιακών εργατών παρόλη τη ρητορική περί διανομής της γνώσης και των ψηφιακών κοινών (digital commons). Είναι το γνωστό αστείο: «ένας φίλος μου, μου έκλεψε την ιδέα μου για ένα βιβλίο σχετικά με το Creative Commons». Είναι ο γνωστός ανταγωνισμός μέσα στον ακαδημαϊκό και καλλιτεχνικό χώρο, η οικονομία των αναφορών, ο αγώνας για τις προθεσμίες, ο ανταγωνισμός για τη διοργάνωση φεστιβάλ, ο φθόνος και η καχυποψία μεταξύ των ακτιβιστών. Η συνεργασία είναι δομικά δύσκολη μεταξύ των γνωσιακών εργατών, στις τάξεις των οποίων η οικονομία γοήτρου λειτουργεί κατά τον ίδιο τρόπο όπως ακριβώς σε οποιοδήποτε star system (για να μην αναφέρω τους πολιτικούς φιλοσόφους!), και όπου οι νέες ιδέες πρέπει να αντιμετωπίσουν η μια την άλλη, εμπλέκοντας συχνά τους δημιουργούς τους σε μια διαμάχη. Όπως ο Rullani επισημαίνει, υπάρχει σχεδόν περισσότερος ανταγωνισμός στη σφαίρα της οικονομίας της γνώσης, όπου η δυνατότητα αναπαραγωγής είναι ελεύθερη και όπου αυτό που έχει σημασία είναι ταχύτητα.
Αντιμετωπίζοντας τον παρασιτισμό
Ο παρασιτισμός είναι η παράλληλη εκμετάλλευση της κοινωνικής δημιουργικότητας. Υπάρχουν πράγματι πολλοί τρόποι εκμετάλλευσης της δημιουργικής εργασίας που δεν βασίζονται στην πνευματική ιδιοκτησία και παράγουν περισσότερη αξία και σύγκρουση. Όπως έχουμε δει, ο Harvey εισάγει το πλαίσιο του «συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου» και διατυπώνει την άποψη ότι οι «πολιτιστικές παρεμβάσεις μπορούν από μόνες τους να μετατραπούν σε ένα ισχυρό όπλο ταξικής πάλης». Ο πολιτικός ακτιβισμός στον πολιτιστικό τομέα, οι δημιουργικές βιομηχανίες και η νέα οικονομία έχουν πάντοτε παραμείνει μέσα σε αυτά τα πλασματικά όρια, οργανώνοντας τοπικές διαμαρτυρίες και απαιτώντας πολιτιστική ευημερία ή σταθερά συμβόλαια. Πρόσφατα, ένα πιο ριζικό αίτημα για την αντιμετώπιση της εκμετάλλευσης της κοινωνικής δημιουργικότητας θέτει το ζήτημα του βασικού εισοδήματος για όλους (δείτε το www.euromayday.org). Αντιθέτως, ο Rullani σημειώνει ότι ένα σύστημα πρόνοιας μεταφέρει ταυτόχρονα καινοτομία και ρίσκο στον κρατικό μηχανισμό ισχυροποιώντας τον. Παρόλα αυτά, αυτό που προτείνει ο Harvey είναι να αναλάβουμε δράση όχι μόνο στο επίπεδο του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου αλλά και στο επίπεδο του παρασιτισμού που εκμεταλλεύεται τον πολιτιστικό τομέα. Ένα δύσκολο σημείο, δύσκολο για να πιαστεί η ριζοσπαστική σκέψη, είναι ότι όλη η άυλη οικονομία (και η οικονομία του δώρου) έχει ένα υλικό, παράλληλο και βρώμικο ομόλογό της, όπου παίζονται τα πολλά χρήματα. Δείτε Mp3 και iPod, P2P και ADSL, ελεύθερη μουσική, ζωντανές συναυλίες, τρόπος ζωής της Βαρκελώνης και κερδοσκοπία της αγοράς ακινήτων, κόσμος της τέχνης και αστικός εξευγενισμός, παγκόσμιες εμπορικές φίρμες και sweatshops.[22]
Μια μορφή αντίστασης που προτείνει ο Harvey στην περίπτωση της Βαρκελώνης είναι περισσότερο μια επίθεση στο μύθο της «δημιουργικής πόλης» παρά οι δήθεν ριζοσπαστικές αντιδράσεις που συμβάλουν στο να την καταστήσουν ακόμη πιο ξεχωριστή. Εάν οι άνθρωποι θέλουν να επανακτήσουν τη συμβολική υπεραξία που οικειοποιήθηκε από κάποιους κερδοσκόπους, το μόνο που μπορούμε να φανταστούμε είναι μια επαναδιαπραγμάτευση του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου. Εδώ μπαίνει η εναλλακτική λύση μιας εκστρατείας επανακαθορισμού της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας της πόλης σε επίπεδο βάσης ώστε να υπονομευθεί η συσσώρευση του συμβολικού κεφαλαίου και να εκτραπούν οι ροές χρημάτων, τουριστών και νέων κατοίκων που προσελκύονται από συγκεκριμένα σημεία διάκρισης (η Βαρκελώνη ως ανεκτική, εναλλακτική, πόλη χωρίς προκαταλήψεις, κ.λπ.). Επιπλέον ένας άλλος τομέας δράσης που προτείνεται εδώ είναι οι συγκεκριμένες περιοχές όπου ακμάζει «η τέχνη του ενοικίου» (συγκεκριμένες περιοχές όπως το Raval ή το Poblenou), όπου η συμβολική συσσώρευση θα μπορούσε να αρχίσει από την αρχή με ένα, λιγότερο συμβολικό, σαμποτάζ. Στην περίπτωση της Βαρκελώνης το «παράσιτο» που πρέπει να αναδείξουμε είναι η κερδοσκοπία της κτηματαγοράς, αλλά θα μπορούσαμε να δοκιμάσουμε αυτή την πρόταση σε μια ευρύτερη κλίμακα.
Πρόσφατες μορφές αντίστασης είναι σχεδόν πάντα αρκετά αντιπροσωπευτικές και προσανατολισμένες στα μμε, οραματιζόμενες την άνοδο ενός νέου κογκνιταριάτου (cognitariat) ή την επαναπολιτικοποίηση του συλλλογικού φαντασιακού και των παραγωγών του, όπως στη χρυσή δεκαετία του '60. Πολλοί ακτιβιστές και καλλιτέχνες –όπως ο Harvey– γνωρίζουν τον κίνδυνο που μπορεί να προέλθει από την υπερεκτίμηση των μηνυμάτων και των πρακτικών τους. Στο τέλος πολλές ενέργειες διαμαρτυρίας εν μέρει πέτυχαν να συγκεντρώσουν την οικονομία προσοχής (attention economy) γύρω από το στόχο τους. Τα παραδοσιακά μποϊκοτάζ στις μεγάλες εμπορικές φίρμες μετατρέπονται μερικές φορές σε δωρεάν διαφήμιση προς όφελός τους. Αυτό που ο πρόσφατος ακτιβισμός και η κριτική σκέψη δεν έχει προσπαθήσει ποτέ να εξερευνήσει είναι η υλική (και οικονομική) διάσταση που συνδέεται με το συμβολικό. Οι γνωσιακοί εργάτες πρέπει να αρχίσουν να αναγνωρίζουν την υπεραξία του φαντασιακού που παράγουν πέρα από τα άυλα αντικείμενα και τα απώτερα πολιτικά αποτελέσματα κάθε συμβόλου. Αφήνουμε το συμβολικό, μπαίνουμε στην οικονομία του συμβολικού. Αναμένουμε μια γενιά γνωσιακών εργατών ικανών να κινητοποιηθούν από το φαντασιακό.
Tou Matteo Pasquinelli
Σημειώσεις
[1] Πηγή: www.wikipedia.org/Creative_industries. Η λίστα της κατηγορίας DCMS αφορά στην παραγωγή στους εξής τομείς: Διαφήμιση, Αρχιτεκτονική, Αγορά Τέχνης και Αρχαιοτήτων, Εφαρμοσμένες Τέχνες, Design, Σχεδιασμός μόδας, Κινηματογράφος και Video, Διαδραστικό Ψυχαγωγικό Λογισμικό, Μουσική, Αναπαραστατικές Τέχνες, Εκδόσεις, Υπηρεσίες Υπολογιστών, Τηλεόραση και Ραδιόφωνο.
[2] Σ.τ.Μ.: San Precario, ο άγιος της επισφάλειας: ευφημισμός που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο μιας κινηματικής γλώσσας για την επισφαλή εργασία (όπως επίσης το πρεκαριάτο).
[3] Σ.τ.Μ.: Ελεύθερη άδεια χρήσης σε πνευματικά δικαιώματα, το αντίθετο του copyright.
[4] Σ.τ.Μ: Η Creative Commons (CC) είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση αφιερωμένη στην επέκταση του εύρους των πνευματικών έργων που είναι διαθέσιμα για να βασιστούν σε αυτά και άλλα έργα και να κυκλοφορήσουν νόμιμα. Η οργάνωση έχει εκδώσει διάφορες άδειες πνευματικών δικαιωμάτων γνωστές ως άδειες Creative Commons. Αυτές οι άδειες επιτρέπουν στους δημιουργούς να δηλώσουν εύκολα ποια δικαιώματα διατηρούν και ποια δικαιώματα εκχωρούν προς όφελος άλλων δημιουργών. (Ο ορισμός από: http://el.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons).
[5] Πηγή: www.creativecommons.org/about/history
[6] M. Tronti, Operai e capitale, Torino: Einaudi, 1971.
[7] M. Lazzarato, Puissances de l'invention: La Psychologie économique de Gabriel Tarde contre l'économie politique, Paris: Les empêcheurs de penser en rond, 2002.
[8] M. Lazzarato, “La psychologie économique contre l’Economie politique”, στο Multitudes n. 7, 2001, Paris. Extentended Italian version “Invenzione e lavoro nella cooperazione tra cervelli” στο Y. Moulier Boutang (επιμ.), L'età del capitalismo cognitivo, Verona: Ombre Corte, 2002. Web: multitudes.samizdat.net/La-Psychologie-economique-contre-l.html
[9] [δική μου μετάφραση] M. Lazzarato, “Invenzione e lavoro nella cooperazione tra cervelli” στο Y. Moulier Boutang (επιμ.), L'età del capitalismo cognitivo, όπ.π.
[10] Στο ίδιο.
[11] Σ.τ.Μ.: Η νοόσφαιρα υποδηλώνει, σύμφωνα με τους Vladimir Vernadsky και Teilhard de Chardin, τη «σφαίρα της ανθρώπινης σκέψης». Η λέξη προέρχεται από την ελληνική νοῦς + σφαῖρα, κατά λεξιλογική αναλογία με το «ατμόσφαιρα» και το «βιόσφαιρα». Σύμφωνα με τους ίδιους, είναι η τρίτη κατά σειρά στις φάσεις της ανάπτυξης του πλανήτη, μετά την γεώσφαιρα και τη βιόσφαιρα. (Μετάφραση του ορισμού από: http://en.wikipedia.org/wiki/Noosphere)
[12] E. Rullani, L. Romano, Il postfordismo. Idee per il capitalismo prossimo venturo, Milano: Etaslibri, 1998. E. Rullani, “La conoscenza come forza produttiva: autonomia del post-fordismo”, στο Capitalismo econoscenza, Cillario L., Finelli R. (επιμ.), Roma, Manifesto libri, 1998. E. Rullani, “Le capitalisme cognitif: du déjà vu?”, Multitudes n. 2, 2000, Paris.
[13] E. Rullani, Economia della conoscenza: Creatività e valore nel capitalismo delle reti, Milano: Carocci, 2004.
[14] [δική μου μετάφραση] A. Corsani, E. Rullani, “Production de connaissance et valeur dans le postfordisme”, Multitudes, n. 2, May 2000. Paris. Πρωτότυπη ιταλική εκδοχή στο Y. Moulier Boutang (επιμ.), L'età del capitalismo cognitivo, όπ.π. Web: multitudes.samizdat.net/Production-de-connaissance-et.html. Ισπανική εκδοχή:
www.sindominio.net/arkitzean/xmultitudes/multitudes2
[15] Στο ίδιο.
[16] D. Harvey, “The art of rent: globabalization and the commodification of culture”, στο Spaces of Capital, New York: Routledge, 2001. Επίσης, “The Art of Rent: Globalization, Monopoly, and the Commodification of Culture” στο A World of Contradictions: Socialist Register 2002, London: Merlin Press, November 2001.
Web: www.16beavergroup.org/mtarchive/archives/001966.php
[17] Σ.τ.Μ: Ο Étienne Cabet (1788-1856) ήταν Γάλλος φιλόσοφος κι ουτοπιστής σοσιαλιστής, ο οποίος είχε ιδρύσει το Ικαρικό κοινοτιστικό κίνημα κι είχε ηγηθεί ομάδων μεταναστών, που ήθελαν να δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Επίσης, στον Cabet αποδίδεται η επινόηση του όρου communisme. (Πηγή: http://thrymmata.blogspot.com/2009/04/jacques-ranciere.html)
[18] A. Negri, M. Hardt, Empire, Harvard University Press, 2000, σ. 186.
[19] G. Agamben, The Coming Community (Michael Hardt, μτφρ.), Minneapolis: University of Minnesota Press, 1991, σ. 65.
[20] Σ.τ.Μ.: Ο ορισμός του επιθέτου «μπαλλαρντιανός» (ballardian) περιλαμβάνεται στο Collins English Dictionary: «Ό,τι μοιάζει ή παραπέμπει στις συνθήκες που περιγράφονται στα μυθιστορήματα και στα διηγήματα του Τζέι Τζι Μπάλλαρντ, ιδίως στη δυστοπική νεωτερικότητα, τα ζοφερά ανθρωπογενή τοπία και τις ψυχολογικές επιπτώσεις των τεχνολογικών, κοινωνικών ή περιβαλλοντικών επιτευγμάτων». (Πηγή: http://www.ekathimerini.gr/4Dcgi/4Dcgi/_w_articles_civ_12_26/04/2009_311951)
[21] [δική μου μετάφραση] M. Lazzarato, Les révolutions du capitalisme, Paris: Empêcheurs de Penser en http://eipcp.net/policies/cci/pasquinelli/en rond, 2004.
[22] Σ.τ.Μ.: Η αγγλική λέξη sweatshop σημαίνει: χώροι μαζικής παραγωγής ειδών υπόδησης και ένδυσης που χαρακτηρίζονται από ανθυγιεινές και επισφαλείς συνθήκες εργασίας εντατικής εκμετάλλευσης.
Πρωτότυπο κείμενο: “Immaterial Civil War: Prototypes of Conflict within Cognitive Capitalism”, στο Geert Lovink and Ned Rossiter (επιμ.), My Creativity Reader: A Critique of Creative Industries, Institute of Network Cultures, Άμστερνταμ 2007.
Στο διαδίκτυο (αγγλ.): http://matteopasquinelli.com/docs/immaterialcivilwar.pdf
Μετάφραση: ratnet 2009
Source:ratnet.blogspot.com
νευρικών συστημάτων. Αόρατο. Δεν μπορούμε να το αγγίξουμε.
- William Gibson, In the Visegrips of Dr. Satan
Η σύγκρουση δεν είναι προϊόν. Αντίθετα, το προϊόν είναι πάνω απ’ όλα σύγκρουση.
- guerrigliamarketing.it
H αναγέννηση της Δημιουργικής Βιομηχανίας
Στις αρχές του 2006, ο όρος «Δημιουργική Βιομηχανία» (Creative Industries) κάνει την εμφάνισή του στα mail και στις mailing list πολλών εργαζομένων στον πολιτιστικό τομέα, καλλιτεχνών, ακτιβιστών και ερευνητών σε ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς επίσης και στις ανακοινώσεις διοργάνωσης σεμιναρίων και εκδηλώσεων. Ένα παλιό ερώτημα επανέρχεται: με περίεργο τρόπο, για πρώτη φορά, ένας όρος μεταφέρεται αυτούσιος από τη θεσμική αργκό στην εναλλακτική κουλτούρα και χρησιμοποιείται τώρα για να αντιπαρατεθεί με άλλες έννοιες κλειδιά (που μπορεί επίσης να αξίζουν ένα αρκτικόλεξο!) και άλλες μετα-δομές όπως πολιτιστικό δίκτυο (Network Culture, NC), οικονομία της γνώσης (Knowledge Economy, KE), άυλη εργασία (Immaterial Labour, IL), συλλογική νοημοσύνη (General Intellect, GI) και φυσικά, ελεύθερο λογισμικό (Free Software, FR), Creative Commons (CC) κ.λπ. Ο αρχικός ορισμός, ο οποίος υιοθετήθηκε το 1998 από την ομάδα εργασίας για τη Δημιουργική Βιομηχανία που συγκρότησε ο Τόνι Μπλερ, τις προσδιόριζε ως «τις βιομηχανίες εκείνες που έχουν τις ρίζες τους στην ατομική δημιουργικότητα, ικανότητα και ταλέντο και που ενέχουν τη δυνατότητα για παραγωγή πλούτου και δημιουργία θέσεων εργασίας μέσω της παραγωγής και της εκμετάλλευσης της πνευματικής ιδιοκτησίας»[1]. Όπως είναι προφανές, η κοινωνική δημιουργικότητα παραμένει κατά ένα μεγάλο μέρος έξω από αυτόν τον ορισμό – μετά από πολλά χρόνια ο Τόνι Μπλερ συνεχίζει να κλέβει τις ιδέες σας. Ας προσπαθήσουμε να κάνουμε μια διαφορετική ιστορική αναδρομή.
Καταρχάς, υπάρχει μια ευρωπαϊκή γενεαλογία. Οι Adorno και Horkheimer, στο έργο τους Η διαλεκτική του Διαφωτισμού (1944), αναφέρθηκαν στην έννοια της «πολιτιστικής βιομηχανίας» ως μορφή «μαζικής εξαπάτησης». Στις αρχές της δεκαετίας του '90 ο ιταλικός μετα-Εργατισμός (εξόριστος ή όχι) εισήγαγε τις έννοιες της άυλης εργασίας, της συλλογικής νοημοσύνης, του γνωσιακού καπιταλισμού, του προλεταριάτου της γνώσης (cognitariat) ως αναδυόμενες μορφές της αυτόνομης δύναμης του πλήθους (με συγγραφείς όπως οι Negri, Lazzarato, Virno, Marazzi, Berardi). Την ίδια περίοδο ο Pierre Levy μιλούσε για τη συλλογική νοημοσύνη (Collective Intelligence). Αργότερα, από το 2001, η διεθνική κινητοποίηση του Euro May Day συνέδεσε τους επισφαλείς εργαζομένους και τους γνωσιακούς εργάτες κάτω από την ιερή προστασία του San Precario [2]. Δεύτερον, υπάρχει μια αγγλο-αμερικανική γενεαλογία. Κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής της διαδικτυακής κουλτούρας η συζήτηση για την ICT (Information Computer Technology) και τη «νέα οικονομία» συνδέθηκε συχνά με την οικονομία της γνώσης (όπως ορίστηκε εννοιολογικά από τον Peter Drucker στη δεκαετία του '60). Το 2001 η συζήτηση για το copyleft [3] ξέφυγε από τα όρια του Ελεύθερου Λογισμικού και οδήγησε στην καθιέρωση των Creative Commons[4]. Το 2002 το μπεστ σέλερ The Rise of the Creative Class (Η ανάδυση της δημιουργικής τάξης) του Richard Florida (βασισμένο σε αμφισβητούμενα στατιστικά στοιχεία) πλάσαρε έννοιες της μόδας, όπως η «δημιουργική οικονομία».
Μετά από χρόνια φετιχοποίησης της επισφαλούς εργασίας και της αφηρημένης οικονομίας του δώρου, πραγματοποιείται μια κοπερνίκεια στροφή: η προσοχή μετατοπίζεται στην αυτόνομη εργασία και την αυτόνομη παραγωγή. Μια νέα συνείδηση ξεπροβάλλει γύρω από τη δημιουργία του νοήματος, δηλαδή τη δημιουργία της αξίας και –συνεπώς– τη δημιουργία της σύγκρουσης. Είναι η πολιτική δέσμευση μιας γενιάς δημιουργικών εργατών (προτού αναμειχθούν με τους εργάτες στις αλυσίδες μαζικής παραγωγής) και συγχρόνως η «οικονομική» δέσμευση μιας γενιάς ακτιβιστών (εφόσον το κίνημα του Σιάτλ ανησυχούσε περισσότερο για τα παγκόσμια προβλήματα παρά για το δικό τους εισόδημα). Η δημιουργικότητά μου = η αξία μου = η σύγκρουσή μου. Και αντίστροφα.
Το μεγαλύτερο μέρος της αξίας (και της σύγκρουσης)
Σε αυτό το κείμενο προσπαθώ να συμπεριλάβω ένα μέρος της συζήτησης γύρω από τη «δημιουργική» εργασία το οποίο διαφεύγει. Καταρχάς, επισημαίνω τη συλλογική διάσταση της δημιουργίας αξίας: είναι μια διερεύνηση των κοινωνικών διαδικασιών πίσω από τη δημιουργικότητα, τη δημιουργική δύναμη της συλλογικής επιθυμίας και την πολιτική φύση οποιουδήποτε γνωσιακού προϊόντος (ιδέα, εμπορικό σήμα, μέσο, έργο τέχνης, δρώμενο). Ερώτηση: τι ή ποιοι παράγουν την αξία; Απάντηση: το «κοινωνικό εργοστάσιο» παράγει τo μέγιστο ποσοστό της αξίας (και άρα της σύγκρουσης). Δεύτερον, θέτω στο επίκεντρο τον πολιτικό χώρο του γνωσιακού ανταγωνισμού. Δεν εστιάζω στους όρους εργασίας ή τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές μέσα στις Δημιουργικές Βιομηχανίες, αλλά στη δημόσια ζωή των άυλων αντικειμένων. Τοποθετώ τα γνωσιακά προϊόντα σε ένα πεδίο δυνάμεων, πλαισιώνοντας ανάλογα αντικείμενα απέξω παρά από μέσα. Προσπαθώ να απαντήσω σε μια άλλη ερώτηση: εάν η παραγωγή μετασχηματίζεται σε δημιουργική και γνωσιακή, συλλογική και κοινωνική, ποια είναι τα πεδία και οι μορφές της σύγκρουσης; Συμπερασματικά, εισάγω το σενάριο ενός «άυλου εμφύλιου πολέμου», έναν σημειωτικό χώρο στον οποίο οι Δημιουργικές Βιομηχανίες αποτελούν μόνο ένα μικρό μέρος.
Μέχρι στιγμής το σενάριο μοιάζει γραμμικό, υπάρχει όμως μια γκρίζα ζώνη που πρέπει να ληφθεί υπόψη: η μαζικοποίηση της «δημιουργικής» στάσης ζωής. Το «όλοι είμαστε δημιουργικοί» είναι κοινό σλόγκαν σήμερα. Πολλά χρόνια μετά το «έργο τέχνης» του Benjamin, ο μαζικός καλλιτέχνης εισέρχεται στην εποχή της κοινωνικής αναπαραγωγιμότητάς του και «η δημιουργικότητα» πωλείται ως σύμβολο κύρους. Η κοινωνική βάση των Δημιουργικών Βιομηχανιών επεκτείνεται (τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο) και αποκαλύπτει νέα σενάρια. Σε μια πρώτη φάση, οι Δημιουργικές Βιομηχανίες γίνονται ηγεμονικές (ως πραγματικότητα και ως ιδέα). Σε μια δεύτερη φάση, αντιμετωπίζουν την εντροπία νοήματος και παραγωγών. Χάρη στο διαδίκτυο και την ψηφιακή επανάσταση γινόμαστε καθημερινά μάρτυρες συγκρούσεων στο προαναφερόμενο στάδιο.
Στο παρελθόν, όλες οι διαφορετικές θεωρητικές σχολές εστίαζαν καθεμία σε διαφορετική άποψη. Για να αποσαφηνίσουμε το θέμα πρέπει να αναλύσουμε την ερώτηση στα συστατικά της. Το «δημιουργικό πράγμα» θα μπορούσε να αποσυναρμολογηθεί σε: δημιουργική εργασία (ως αυτόνομη ή εξαρτώμενη εργασία), δημιουργικότητα ως ικανότητα και παραγωγή, δημιουργικό προϊόν (σε όλα τα επίπεδά του: μηχανολογικό, λογισμικό, γνωσιακό, εμπορικό, κ.λπ.), ελεύθερη αναπαραγωγιμότητα του γνωσιακού προϊόντος, πνευματική ιδιοκτησία επί του ίδιου του προϊόντος, κοινωνική δημιουργικότητα πίσω από αυτό, διαδικασία συλλογικής αξιοποίησής του. Επιπλέον, η κοινωνική ομάδα των δημιουργικών εργατών (η «δημιουργική τάξη» ή «κογκινταριάτο» – cogniariat), η «δημιουργική οικονομία» και η «δημιουργική πόλη» αντιπροσωπεύουν διευρυμένα νοηματικά πλαίσια.
Ο αρχικός ορισμός των Δημιουργικών Βιομηχανιών εστιάζει στην εκμετάλλευση της πνευματικής ιδιοκτησίας. Οι αντιλήψεις του Richard Florida σχετικά με τη δημιουργική τάξη και τη δημιουργική οικονομία είναι βασισμένες μόνο (στις αμφισβητούμενες) στατιστικές και στην ιδέα μιας πολιτικής ατζέντας για τη Δημιουργική Βιομηχανία (CI) που προωθείται από τις τοπικές αρχές. Σε ένα άλλο επίπεδο, τα Creative Commons αφορούν στις ελεύθερες άδειες, γεγονός που αποτελεί μια θεσμική λύση για να γίνει διαχειρίσιμη η ελεύθερη αναπαραγωγή και η διανομή που επέφερε σε μαζική κλίμακα η ψηφιακή επανάσταση («δημιουργώντας ένα επίπεδο λογικού copyright»[5] όπως υποστηρίζουν). Εφορμώντας από ένα άλλο υπόβαθρο, ο ιταλικός μετα-Εργατισμός και το κίνημα των επισφαλών εργατών επισημαίνουν την κοινωνική και διανεμητική μορφή της παραγωγής (το «κοινωνικό εργοστάσιο» του Tronti [6] και απαιτούν ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα. Γεωγραφικά κοντά στους τελευταίους, ο Enzo Rullani (που εισήγαγε τον όρο «γνωσιακός καπιταλισμός») προτείνει να εστιάσουμε στην αυτόνομη δύναμη των παραγωγών παρά στη διάσταση της εξαρτημένης εργασίας, καθώς η κοινή ευημερία αποτελεί μια λύση που μεταβιβάζει γνώση, ρίσκο και δημιουργικό κεφάλαιο στους θεσμούς. Μια τέτοια αποσαφήνιση των πολιτικών απόψεων γύρω από τη Δημιουργική Βιομηχανία είναι απαραίτητη, ώστε να διευκρινιστεί τι δεν καλύπτει το παρόν δοκίμιο. Δεν θα εστιάσω στις συνθήκες εργασίας των (επισφαλών) γνωσιακών εργατών ούτε στην εκμετάλλευση της πνευματικής ιδιοκτησίας και τη νομική προστασία της δημόσιας σφαίρας, αλλά στη συλλογική παραγωγή της αξίας και στον ισχυρό ανταγωνισμό που αντιμετωπίζουν οι γνωσιακοί παραγωγοί στην «άυλη» σφαίρα.
Ο Lazzarato διαβάζει Tarde: η δημόσια διάσταση της αξίας
Η σύγχρονη κριτική δεν διαθέτει μια σαφή αντίληψη για τη δημόσια ζωή των προϊόντων της γνώσης: κυριαρχείται ευρέως από μεταφορές κλεμμένες από τα Creative Commons και το Ελεύθερο Λογισμικό, οι οποίες υποστηρίζουν μια σχεδόν επίπεδη άποψη χωρίς να συμπεριλαμβάνουν καθόλου τις έννοιες της αξίας και της αξιοποίησης. Για το λόγο αυτό, θα ήθελα να εισαγάγω ένα δυναμικότερο σενάριο ακολουθώντας τους Maurizio Lazzarato και Gabriel Tarde, οι οποίοι εξηγούν με ποιον τρόπο η αξία παράγεται από τη συσσώρευση της κοινωνικής επιθυμίας και της συλλογικής απομίμησης. Ο Lazzarato έχει επαναφέρει τη σκέψη του Γάλλου κοινωνιολόγου Tarde στο βιβλίο του Puissances de l'invention (Δυνάμεις της επινόησης)[7] και στο άρθρο του «La psychologie économique contre l'economie politique» (Η ψυχολογική οικονομία ενάντια στην πολιτική οικονομία).[8]
Συνοψίζοντας σε λίγες γραμμές, η φιλοσοφία του Tarde αποτελεί πρόκληση για τη σύγχρονη πολιτική οικονομία επειδή: 1) εξαλείφει την αντίθεση υλικής και άυλης εργασίας και θεωρεί τη «πνευματική συνεργασία» ως κύρια δύναμη όχι μόνο στον μεταφορντισμό αλλά και στις παραδοσιακές προ-καπιταλιστικές κοινωνίες· 2) θέτει την καινοτομία ως κινητήρια δύναμη αντί μόνο της χρηματικής συσσώρευσης (οι Σμιθ, Μαρξ και Σουμπέτερ δεν κατανόησαν πραγματικά την καινοτομία ως εσωτερική δύναμη του καπιταλισμού, μια άποψη που ενδιαφέρεται περισσότερο για την αναπαραγωγή παρά για την παραγωγή)· 3) αναπτύσσει μια νέα θεωρία για την αξία όχι πλέον βασισμένη μόνο στην αξία χρήσης αλλά και σε άλλα είδη της αξίας, όπως την αξία της αλήθειας και την αξία της ομορφιάς. (Lazzarato: «Η οικονομική ψυχολογία είναι μια θεωρία δημιουργίας και συγκρότησης των αξιών, ενώ η πολιτική οικονομία και ο μαρξισμός αποτελούν θεωρίες μέτρησης των αξιών»[9].)
Η καίρια για την παρούσα μελέτη διορατικότητα του Tarde, αφορά τη σχέση επιστήμης και κοινής γνώμης. Όπως υποστηρίζει ο Lazzarato: «Σύμφωνα με τον Tarde, μια επινόηση (επιστημονική ή όχι) που δεν αποτελεί αντικείμενο απομίμησης είναι κοινωνικά ανύπαρκτη: για να τη μιμηθούν, μια επινόηση πρέπει να προσελκύσει την προσοχή, να παράξει μια δύναμη “διανοητικής έλξης” προς άλλα πνεύματα, να κινητοποιήσει τις επιθυμίες και τις πεποιθήσεις τους μέσω μιας διαδικασίας κοινωνικής επικοινωνίας. […] Ο Tarde διαπιστώνει ένα ζήτημα που διατρέχει ολόκληρο το έργο του: τη συστατική δύναμη του κοινού (public)»[10]. Θα μπορούσαμε να πούμε: οποιαδήποτε δημιουργική ιδέα δεν λαμβάνεται ως πρότυπο απομίμησης είναι κοινωνικά ανύπαρκτη και δεν έχει καμία αξία. Στον Tarde το Κοινό είναι η «κοινωνική ομάδα του μέλλοντος», ενσωματώνοντας για πρώτη φορά τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ως σύστημα αξιοποίησης, προβλέποντας κατά κάποιο τρόπο το μεταφορντισμό. Επιπλέον ο Tarde θεωρεί την εργατική τάξη από μόνη της ένα είδος «κοινής γνώμης» που ενοποιείται στη βάση κοινών πεποιθήσεων και επιδράσεων παρά κοινών συμφερόντων.
Η σύνδεση των απόψεων Tarde-Lazzarato εισάγει ένα δυναμικό ή καλύτερα ανταγωνιστικό μοντέλο, όπου τα άυλα αντικείμενα βρίσκονται αντιμέτωπα με τους νόμους της «νοόσφαιρας»[11] –καινοτομία και μίμηση– σε ένα σχεδόν δαρβινικό περιβάλλον. Ο Tarde είναι επίσης διάσημος για την εισαγωγή της καμπύλης σχήματος S με την οποία περιγράφει τη διαδικασία διάδοσης της καινοτομίας, μια άλλη καλή πρόταση για όλους τους ψηφιακούς προγραμματιστές που πιστεύουν σε έναν ελεύθερο και επίπεδο χώρο.
Εντούτοις μια διαδικασία διάδοσης δεν είναι ποτέ τόσο γραμμική και ειρηνική όσο μπορεί να αναπαριστά μια μαθηματική γραφική παράσταση. Σε συλλογική κλίμακα ένα γνωσιακό προϊόν πάντοτε «παλεύει» ενάντια σε άλλα προϊόντα για να πετύχει μια φυσική ηγεμονία. Το πεπρωμένο μιας ιδέας είναι πάντοτε ηγεμονικό, ακόμη και στην «πνευματική συνεργασία» ή στην ψηφιακή σφαίρα της ελεύθερης αναπαραγωγής. Το φυσικό περιβάλλον των ιδεών είναι παρόμοιο με την κατάσταση της φύσης στον Hobbes. Η φράση «Homo homini lupus» (ο άνθρωπος λύκος για τον άνθρωπο) θα μπορούσε να ισχύει για τα media, τα εμπορικά σήματα, τα σύμβολα και οποιοδήποτε είδος «σημειωτικών μηχανών» της γνωσιακής οικονομίας. Είναι ένας άυλος αλλά συχνά όχι σιωπηλός «πόλεμος όλων των ιδεών ενάντια σε όλες τις ιδέες». Εάν οι Lazzarato και Tarde εντοπίζουν τη συλλογική παραγωγή της αξίας, μια τέτοια ανταγωνιστική φύση είναι πιο ξεκάθαρη διαβάζοντας τον Enzo Rullani.
Ο Enzo Rullani και ο «νόμος της διάχυσης»
Ο Rullani ήταν από τους πρώτους που εισήγαγαν τον όρο «γνωσιακός καπιταλισμός»[12]. Αντίθετα από τους περισσότερους, δεν επισημαίνει τη διαδικασία διανομής γνώσης, αλλά προ πάντων τη διαδικασία αξιοποίησης της γνώσης. Είναι αρκετά σαφής για το γεγονός ότι ο ανταγωνισμός επικρατεί ακόμη (και είναι ίσως ισχυρότερος) στη σφαίρα της «άυλης» οικονομίας. Ο Rullani είναι από τους λίγους που προσπαθούν να μετρήσουν πόση αξία παράγει η γνώση και ως έμπειρος οικονομολόγος δίνει επίσης και μαθηματικούς τύπους – όπως στο βιβλίο του Economia della conoscenza (Οικονομία της γνώσης)[13]. Ο Rullani λέει ότι η αξία της γνώσης πολλαπλασιάζεται με τη διάχυσή της και ότι πρέπει να μάθουμε πώς να διαχειριζόμαστε αυτό το είδος κυκλοφορίας. Όπως υποστηρίζει ο ίδιος, στη συνέντευξη με την Antonella Corsani που δημοσιεύτηκε στο Multitudes το 2000: «Μια οικονομία βασισμένη στη γνώση είναι δομικά συνδεδεμένη με τη διανομή: η γνώση παράγει αξία εφόσον υιοθετείται, και η υιοθέτηση (σε αυτή τη μορφή και τα επακόλουθα πρότυπα) δημιουργεί την αλληλεξάρτηση».[14]
Η αξία των άυλων αντικειμένων παράγεται από τη διάδοση και την αλληλεξάρτηση: είναι η ίδια διαδικασία που υπάρχει πίσω από τη δημοφιλία ενός αστέρα της ποπ και πίσω από την επιτυχία ενός software. Η ψηφιακή επανάσταση κατέστησε την αναπαραγωγή των άυλων προϊόντων ευκολότερη, ταχύτερη, πανταχού παρούσα και σχεδόν ελεύθερη. Εντούτοις, όπως ο Rullani επισημαίνει, η «ιδιοκτησιακή λογική δεν εξαφανίζεται αλλά υπάγεται στο νόμο της διάχυσης»:[15] η ιδιοκτησιακή λογική δεν βασίζεται πλέον στο χώρο και τα αντικείμενα, αλλά στο χρόνο και την ταχύτητα.
Υπάρχουν τρεις τρόποι με τους οποίους ένας παραγωγός γνώσης μπορεί να διανείμει τις χρήσεις της, διατηρώντας ταυτόχρονα ένα μέρος του πλεονεκτήματος: 1) με τη διαφορική ταχύτητα παραγωγής της νέας γνώσης ή εκμετάλλευσης των χρήσεών της· 2) με τον ισχυρότερο έλεγχο του νοηματικού πλαισίου· 3) με το δίκτυο συμμαχιών και συνεργασίας, το οποίο είναι ικανό να δημιουργήσει και να ελέγξει τους τρόπους χρήσης της γνώσης μέσα σε όλο το κύκλωμα της διανομής.
Διαφορική ταχύτητα σημαίνει: «Πήρα αυτήν την ιδέα και μπορώ να τη χειριστώ καλύτερα από τους άλλους – ενώ αυτοί ακόμη εξοικειώνονται με αυτήν, εγώ την αναπτύσσω περαιτέρω». Η καλύτερη κατανόηση του νοηματικού πλαισίου δεν είναι κάτι που μπορεί εύκολα να αναπαραχθεί – αφορά τη γενεαλογία της ιδέας, την πολιτιστική και κοινωνική ιστορία ενός τόπου, την εμπιστευτική πληροφορία που συσσωρεύεται με τα χρόνια. Το δίκτυο των συμμαχιών ονομάζεται μερικές φορές «κοινωνικό κεφάλαιο» και λαμβάνει τη μορφή των «κοινωνικών δικτύων» στον ιστό (web): αφορά τις επαφές σας, τις δημόσιες σχέσεις σας, το δρόμο που μένετε και την αξιοπιστία σας στο διαδίκτυο.
Εδώ είναι σαφές ότι μια δεδομένη ιδέα παράγει αξία σε ένα δυναμικό περιβάλλον όπου υπάρχει ανταγωνισμός από άλλες δυνάμεις και άλλα προϊόντα. Κάθε ιδέα ζει σε μια ζούγκλα –σε κατάσταση συνεχούς ανταρτοπόλεμου– και οι γνωσιακοί εργάτες συχνά ακολουθούν το πεπρωμένο του πνευματικού τους παιδιού. Στον καπιταλισμό των ψηφιακών δικτύων, ο χρόνος αποτελεί όλο και περισσότερο μια κρίσιμη διάσταση: το χρονικό πλεονέκτημα μετριέται στα δευτερόλεπτα. Επιπλέον, στην κοινωνία του «λευκού θορύβου» το σπανιότερο αγαθό είναι η προσοχή. Η οικονομία της σπάνης υπάρχει ακόμη και στον γνωσιακό καπιταλισμό ως έλλειψη προσοχής και της σχετικής οικονομίας προσοχής. Όταν όλα μπορούν να αναπαραχθούν παντού, ο χρόνος γίνεται σημαντικότερος από το χώρο.
Ένα παράδειγμα του ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος στην ψηφιακή σφαίρα είναι το μουσικό CD που περιλαμβανόταν σ’ ένα τεύχος του περιοδικού Wired (Νοέμβριος 2004) με άδεια πνευματικών δικαιωμάτων Creative Commons. Μουσικά κομμάτια παραχωρήθηκαν από τους Beastie Boys, τον David Byrne, τον Gilberto Gil, κ.ά. για δωρεάν αντιγραφή, διανομή και sampling (βλ: www.creativecommons.org/wired). Η νεοφιλελεύθερη ατζέντα του περιοδικού Wired παρέχει τα βοηθήματα για την κατανόηση αυτής της νέας μορφής δικαιωμάτων. Στην πραγματικότητα υπάρχουν περισσότερα παραδείγματα μουσικών και εργατών του πνεύματος που συνδέουν τη δραστηριότητά τους με την ελεύθερη παραχώρηση δικαιωμάτων (copyleft), με τα Creative Commons, ή με ανταλλαγή αρχείων σε δίκτυα peer-to-peer. Μάθαμε μόνο για τους πρώτους, σαν να μην πρόκειται για επίτευγμα και όσων ήρθαν δεύτεροι. Όπως και να ’χει, ποτέ δεν υπάρχει πλήρης προσχώρηση στη σταυροφορία των Creative Commons, είναι πάντα μια υβριδική στρατηγική: κυκλοφορώ μέρος του έργου μου ανοιχτά και ελεύθερα για να κερδίσω αναγνωρισιμότητα και αξιοπιστία, αλλά όχι όλο το συγκεκριμένο έργο μου. Μια άλλη στρατηγική είναι ότι μπορεί να αντιγράψεις και να διανείμεις όλο αυτό το περιεχόμενο, αλλά όχι άμεσα, μπορείς να το κάνεις μετά από τέσσερις μήνες. Και υπάρχουν επίσης άνθρωποι που παραπονιούνται ότι τα Creative Commons και το Ελεύθερο Λογισμικό αποτελούν αντικείμενα πειρατείας από τις εταιρείες – το θέμα είναι ότι ο κόσμος εκεί έξω είναι γεμάτος κακή μουσική που μπορείς ελεύθερα να αντιγράψεις και να διανείμεις. Δεν είναι σκάνδαλο, πάντα υποψιαζόμασταν ότι επρόκειτο για έναν αγώνα δρόμου.
Ο Rullani καταδεικνύει με ποιον τρόπο ο ανταγωνισμός είναι ακόμα παρών στην οικονομία της γνώσης, ακόμη και στο προτεκτοράτο των digital commons. Ο ανταγωνισμός είναι ένα πεδίο στο οποίο η ριζοσπαστική σκέψη δεν αποπειράθηκε ποτέ να εισέλθει· διότι δεν είναι πολιτικά ορθό να παραδεχτείς έναν τέτοιο ανταγωνισμό και διότι οποιαδήποτε πολιτική λύση είναι αμφιλεγόμενη. Είναι αδύνατο να ανασυγκροτηθεί οποιοδήποτε ενιαίο πολιτικό υποκείμενο (όπως στην εποχή του προλεταριάτου) αρχίζοντας από ένα τέτοιο βαλκανοποιημένο σενάριο «κοινωνικών εργοστασίων» και μοριακής βιοπολιτικής παραγωγής. Ωστόσο, εάν η ατομική υπεραξία είναι δύσκολο να μετρηθεί και να αποδοθεί, η συλλογική συσσώρευση είναι ακόμα κάτι ορατό και απτό.
Ο David Harvey και το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο
Εάν οι Tarde, Lazzarato και Rullani είναι χρήσιμοι για να αντιληφθεί κανείς το πλαίσιο του ανταγωνιστικού habitus των ιδεών (διάδοση, απομίμηση, ανταγωνισμός, ηγεμονία), το δοκίμιο του David Harvey The art of rent (H Τέχνη του Ενοικίου)[16] εισάγει μια σαφέστερη περιγραφή της πολιτικής διάστασης της συμβολικής παραγωγής. Κατορθώνει να συνδέσει την άυλη παραγωγή με το πραγματικό χρήμα όχι μέσω της πνευματικής ιδιοκτησίας αλλά ανιχνεύοντας την παρασιτική εκμετάλλευση του άυλου τομέα από τον υλικό.
Κεντρικό παράδειγμά του αποτελεί η Βαρκελώνη, όπου είναι ξεκάθαρη η σύνδεση μεταξύ της οικονομίας, της αγοράς ακινήτων και της πολιτιστικής παραγωγής ως κοινωνικό κεφάλαιο. Η επιτυχία της Βαρκελώνης ως διεθνές «τοπόσημο» δημιουργήθηκε από τις πολιτιστικές και κοινωνικές ρίζες της και τροφοδοτείται συνεχώς σήμερα από μια κοσμοπολίτικη και εναλλακτική κουλτούρα – στην πραγματικότητα, αυτό το συλλογικό προϊόν γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης πρώτα και καλύτερα από τους κερδοσκόπους της κτηματαγοράς. Οι μορφές αστικού εξευγενισμού (gentrification) είναι γνωστές. Από-κάτω-προς-τα-πάνω: Οι περιθωριακοί προσελκύουν τους καλλιτέχνες οι οποίοι προσελκύουν τους «ευγενείς» (gentry). Ή αντίθετα από-πάνω-προς-τα-κάτω: Τα προοδευτικά ιδρύματα τέχνης εγκαθίστανται σε γκέτο […] αυξάνουν τα ενοίκια και αναγκάζουν τον κόσμο να φύγει. Παρόλα αυτά, ο Harvey θέλει να αναδείξει μια πιο γενική διαδικασία.
Ο Harvey εφαρμόζει την ιδέα του μονοπωλιακού ενοικίου στην κουλτούρα: «Κάθε ενοίκιο βασίζεται στη μονοπωλιακή δύναμη των ιδιωτών ιδιοκτητών τμημάτων του πλανήτη». Υπάρχουν δύο είδη ενοικίου: μπορείτε να εκμεταλλευτείτε τη μοναδική ποιότητα ενός κρασιού ή μπορείτε να δείτε τον αμπελώνα που παράγει αυτό το εξαιρετικό κρασί. Μπορείτε να φτιάξετε ένα ξενοδοχείο σε μια πολύ όμορφη πόλη ή να πουλήσετε τη γη όπου θα χτιστούν ξενοδοχεία σαν αυτό. Ο καπιταλισμός πάντοτε ψάχνει για «σημεία διάκρισης» (marks of distinction). Σύμφωνα με τον Harvey η κουλτούρα σήμερα παράγει τα σημεία διάκρισης που ο καπιταλισμός μπορεί να εκμεταλλευτεί πουλώντας υλικά αγαθά. Στην κλίμακα της πόλης, η αγορά ακινήτων είναι η μεγαλύτερη μπίζνα που τροφοδοτείται από την οικονομία της γνώσης. Κάθε άυλος χώρος έχει τα υλικά του παράσιτα. Σκεφτείτε τα ανταλλαγή αρχείων και τα iPods.
Εάν ο βαθμός διάδοσης δημιουργεί την αξία ενός γνωσιακού προϊόντος, σύμφωνα με τον Rullani, ο Harvey βάζει ένα όριο σε αυτή την αξιοποίηση. Η διάδοση σε τόσο μεγάλο εύρος μπορεί να εξαφανίζει τα σημεία της διάκρισης μέσα σε ένα μαζικό προϊόν. Υπάρχει ένα εντροπικό τέλος για κάθε ιδέα μετά την ηγεμονική της περίοδο. Ο Harvey αναδεικνύει την πρώτη αντίφαση: την εντροπία των σημείων διάκρισης: Η αντίφαση εδώ είναι ότι όσο πιο εύκολα εμπορεύσιμα γίνονται αυτά τα προϊόντα τόσο λιγότερο μοναδικά και ιδιαίτερα είναι. Σε ορισμένες περιπτώσεις το μάρκετινγκ από μόνο του τείνει να καταστρέψει τη μοναδική ποιότητα (ιδιαίτερα εάν στηρίζεται σε ιδιότητες όπως η αγριότητα, η ανοικειότητα, η καθαρότητα μιας αισθητικής εμπειρίας κ.λπ.). Γενικότερα, στο βαθμό που τέτοια προϊόντα ή δρώμενα είναι εύκολα εμπορεύσιμα (και αναπαράγονται μέσω παραποιήσεων, πλαστογράφησης, απομίμησης ή αντιγραφής) τόσο λιγότερο παρέχουν έρεισμα για μονοπωλιακό ενοίκιο. […] επομένως, κάποιος τρόπος πρέπει να βρεθεί ώστε ορισμένα αγαθά ή τόποι να παραμείνουν μοναδικά και αρκετά ιδιαίτερα (και θα εξετάσω αργότερα τι μπορεί να σημαίνει αυτό) ώστε να διατηρηθεί ένα μονοπωλιακό πλεονέκτημα μέσα σε μια κατά τα άλλα εμπορευματοποιημένη και συχνά σκληρά ανταγωνιστική οικονομία.
Μια δεύτερη αντίφαση που συνδέεται με την πρώτη είναι οι τάσεις προς μονοπώλιο: εάν η αξία αυξάνεται, ο μόνος τρόπος να διατηρηθεί το ενοίκιο είναι να δημιουργήσεις μονοπώλια και να αποφύγεις τον ανταγωνισμό. Παραδείγματος χάριν, η ψηφιακή και δικτυακή επανάσταση επιτίθεται στα παραδοσιακά συμφέροντα μονοπωλιακών ενοικίων (που χρησιμοποιούνται σε «εδαφοποιημένες» περιοχές) και τα αναγκάζει να επινοήσουν νέες στρατηγικές. Η συνήθης αντίδραση ήταν η απαίτηση για ένα ισχυρότερο καθεστώς σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία. Σε ένα άλλο επίπεδο, τα κεφάλαια αναγκάστηκαν να βρουν νέες υλικές και άυλες περιοχές για εκμετάλλευση. Ο Harvey παρατηρεί ότι ο καπιταλισμός ανακαλύπτει πάλι τους τοπικούς πολιτισμούς για να συντηρήσει τα μονοπώλια: η συλλογική και άυλη σφαίρα του πολιτισμού είναι μια κρίσιμη διάσταση για να διατηρηθούν τα σημεία διάκρισης σε μια μεταφορντιστική οικονομία.
Αυτά είναι στενά συνδεδεμένα με την κατανόηση πώς οι τοπικές πολιτιστικές δημιουργίες και οι παραδόσεις συμπεριλαμβάνονται στους υπολογισμούς της πολιτικής οικονομίας μέσω των προσπαθειών συγκέντρωσης των μονοπωλιακών ενοικίων. Θέτει επίσης το ερώτημα κατά πόσο το τωρινό ενδιαφέρον για την τοπική πολιτιστική καινοτομία, την αναζωογόνηση και την ανάδειξη των τοπικών παραδόσεων συνδέεται με την επιθυμία του κεφαλαίου να αποσπάσει και να ιδιοποιηθεί τέτοια ενοίκια.
Η πολιτιστική πατίνα της Βαρκελώνης και τα μοναδικά τοπικά χαρακτηριστικά της είναι ένα στοιχείο κλειδί στο μάρκετινγκ οποιουδήποτε προϊόντος της πόλης, πρωτίστως της αγοράς ακινήτων. Αλλά η τρίτη και σημαντικότερη αντίφαση που επισημαίνει ο Harvey είναι ότι το παγκόσμιο κεφάλαιο τροφοδοτεί τις τοπικές αντιστάσεις επειδή θέλει να εκμεταλλευτεί τα σημεία διάκρισης.
Από τότε που οι καπιταλιστές όλων των ειδών (συμπεριλαμβανομένων των μεγάλων διεθνών παικτών) γοητεύονται εύκολα από τις προσοδοφόρες προοπτικές των μονοπωλιακών δυνάμεων, διακρίνουμε αμέσως μια τρίτη αντίφαση: ότι οι πιο άπληστοι οπαδοί της παγκοσμιοποίησης θα υποστηρίξουν την τοπική ανάπτυξη η οποία έχει τη δυνατότητα να παράγει μονοπωλιακά ενοίκια ακόμα κι αν το αποτέλεσμα μιας τέτοιας υποστήριξης είναι να παραχθεί ένα τοπικό πολιτικό κλίμα ανταγωνιστικό προς την παγκοσμιοποίηση!
Πάλι εμφανίζεται η περίπτωση της Βαρκελώνη, ένα αρκετά σοσιαλδημοκρατικό πρότυπο επιχείρησης που δεν μπορεί να ισχύσει εύκολα σε άλλο πλαίσιο. Σε αυτό το σημείο ο Harvey εισάγει την έννοια του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου (που τη δανείζεται από τον Bourdieu) για να εξηγήσει πώς η κουλτούρα πέφτει θύμα εκμετάλλευσης του καπιταλισμού. Το επίπεδο της πολιτιστικής παραγωγής όταν συνδέεται με μια συγκεκριμένη περιοχή παράγει το κατάλληλο περιβάλλον για τα μονοπωλιακά μισθώματα.
Εάν οι αξιώσεις για μοναδικότητα, αυθεντικότητα, ιδιαιτερότητα, διάκριση είναι το θεμέλιο των μονοπωλιακών ενοικίων, τότε σε ποιο καλύτερο πεδίο είναι πιθανό να εγερθούν τέτοιες αξιώσεις παρά στον τομέα των ιστορικών πολιτιστικών προϊόντων και πρακτικών και των ιδιαίτερων περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών (συμπεριλαμβανομένου, φυσικά, του δομημένου, κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος); […] Το πιο φανερό παράδειγμα είναι ο σύγχρονος τουρισμός, αλλά πιστεύω πως θα ήταν λάθος να αφήσουμε το θέμα εκεί. Επειδή αυτό που διακυβεύεται εδώ είναι η δύναμη του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου, των ειδικών σημείων διάκρισης που συνδέονται με κάποιον τόπο, ο οποίος αποτελεί πόλο έλξης για τις ροές του κεφαλαίου γενικότερα.
Το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο της Βαρκελώνης αποκτά τώρα πιο ξεκάθαρη μορφή. Το εμπορικό σήμα «Βαρκελώνη» είναι μια «συναινετική παραίσθηση» που παράγεται από πολλούς αλλά που την εκμεταλλεύονται λίγοι. Η συνθήκη των γνωσιακών εργατών (και ολόκληρης της κοινωνίας) είναι ένας φαύλος κύκλος: παράγουν τη συμβολική αξία για την οικονομία της κτηματαγοράς η οποία τους ξεζουμίζει (εφόσον υποφέρουν από τις υψηλές τιμές των ακινήτων στη Βαρκελώνη). Επιπλέον, ο Harvey μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον Florida: η αποκαλούμενη «δημιουργική τάξη» δεν είναι παρά ένα simulacrum του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου για να αυξήσει τα σημεία υπεροχής μιας δεδομένης πόλης. Η «δημιουργική τάξη» είναι το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο που μετασχηματίζεται σε ένα ανθρωπομορφικό εμπορικό σήμα και ένα μονοπωλιακό ενοίκιο που εφαρμόζονται σε τμήματα μιας κοινωνίας («δημιουργική τάξη»), μιας περιοχής («δημιουργική πόλη»), της ίδιας της πόλης («δημιουργικός τομέας»). Η «δημιουργική τάξη» (creative class) είναι ένα παρασιτικό simulacrum της κοινωνικής δημιουργικότητας το οποίο αποσπάται από το πρεκαριάτο (precariat) και συνδέεται με την ανώτερη τάξη.
Η περίοπτη θέση της Βαρκελώνης μέσα στο ευρωπαϊκό σύστημα των πόλεων έχει εν μέρει βασιστεί στη σταθερή συσσώρευση συμβολικού κεφαλαίου και στη συσσώρευση σημείων διάκρισης. Το ξεθάψιμο μιας ξεχωριστής καταλανικής ιστορίας και παράδοσης, το μάρκετινγκ των ισχυρών καλλιτεχνικών επιτευγμάτων και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς (φυσικά ο Gaudi) και του ιδιαίτερου τρόπου ζωής και λογοτεχνικής παράδοσης δεσπόζουν, υποστηριζόμενα από έναν κατακλυσμό βιβλίων, εκθέσεων, πολιτιστικών εκδηλώσεων που γιορτάζουν τη διαφορετικότητα. […] Αυτή η αντίφαση σημαδεύεται από ερωτήματα και αντιστάσεις. Ποιών η συλλογική μνήμη πρόκειται να γιορταστεί εδώ (των αναρχικών που σαν τους Ικαριστές[17] διαδραμάτισαν έναν τόσο σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Βαρκελώνης, των Δημοκρατικών που πάλεψαν λυσσασμένα ενάντια στον Φράνκο, των καταλανών εθνικιστών, μεταναστών από την Ανδαλουσία, ή ενός μακροχρόνιου συμμάχου του Φράνκο όπως ο Σάμαρανκ);
Ο Harvey προσπαθεί να σκιαγραφήσει μια πολιτική απάντηση, διερευνώντας ποια μέρη της κοινωνίας εκμεταλλεύονται το συμβολικό κεφάλαιο και ποια είδη συλλογικής μνήμης και φαντασιακού διακυβεύονται. Το συμβολικό κεφάλαιο δεν είναι ενιαίο αλλά ένα πολλαπλός χώρος δυνάμεων, και μπορεί συνεχώς να τίθεται σε διαπραγμάτευση από το πλήθος που το παρήγαγε.
Είναι σημαντικό να καθορίσουμε ποια τμήματα του πληθυσμού επωφελούνται περισσότερο από το συλλογικό συμβολικό κεφάλαιο, στην παραγωγή του οποίου έχει ο καθένας, με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο, συμβάλλει τώρα ή έχει συμβάλλει στο παρελθόν. Γιατί να αφήσουμε το μονοπωλιακό ενοίκιο που συνδέεται με αυτό το συμβολικό κεφάλαιο να γίνεται κτήμα μόνο των πολυεθνικών ή ενός μικρού ισχυρού τμήματος της τοπικής αστικής τάξης; […] Η πάλη της συσσώρευσης σημείων διάκρισης και συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου μέσα σε έναν πολύ ανταγωνιστικό κόσμο έχει αρχίσει. Αλλά αυτό παρασύρει στο διάβα του όλες τις ερωτήσεις που εστιάζουν στον τόπο: ποιου η συλλογική μνήμη, ποιου η αισθητική, ποιος κερδίζει. […]. Επομένως το ερώτημα που προκύπτει είναι πώς αυτές οι πολιτιστικές παρεμβάσεις μπορούν από μόνες τους να γίνουν ένα ισχυρό όπλο ταξικής πάλης.
Η κρίσιμη ερώτηση είναι: πώς μπορούμε να αναπτύξουμε ένα συμβολικό κεφάλαιο αντίστασης που δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ένα ακόμη σημείο διάκρισης; Όπως παρατηρεί ο Harvey, αυτός ο φαύλος κύκλος λειτουργεί ακόμα καλύτερα στην περίπτωση της τοπικής αντίστασης. Το παγκόσμιο κεφάλαιο χρειάζονται την αντίσταση της αντι-παγκοσμιοποίησης για να βελτιώσουν το μονοπωλιακό ενοίκιο. Ειδικά στην περίπτωση των γνωσιακών εργατών η αντίσταση είναι πάντοτε άρτια υπολογισμένη και καλά σχεδιασμένη: και στην περίπτωση της Βαρκελώνης παράγει ένα ερεθιστικό αλλά ποτέ επικίνδυνο περιβάλλον για την παγκόσμια μεσαία τάξη. Εμπνευσμένοι από την ιστορία της Βαρκελώνης, εισάγουμε έναν άυλο εμφύλιο πόλεμο μέσα στο χώρο του συμβολικού κεφαλαίου.
Άυλος εμφύλιος πόλεμος
Προτείνουμε τον όρο «εμφύλιος πόλεμος» καθώς οι συγκρούσεις μέσα στον γνωσιακό καπιταλισμό δεν έχουν καθαρά ταξική σύνθεση και μοιράζονται τον ίδιο χώρο των media. Επιπλέον, εάν είναι αλήθεια ότι «δεν υπάρχει πλέον έξω» (όπως οι Negri και Hardt δηλώνουν στην Αυτοκρατορία[18]) και ότι «δεν υπάρχουν πλέον κοινωνικές τάξεις, αλλά μόνο μια ενιαία πλανητική μικροαστική τάξη, στην οποία έχουν διαλυθεί όλες οι παλιές κοινωνικές τάξεις» (όπως το θέτει ο Agamben στο The Coming Community[19]), οι συγκρούσεις μπορούν να λάβουν μόνο τη μορφή μιας αέναης εσωτερικής πάλης. Το πλήθος υπήρξε πάντα ταραχώδες και αποσπασματικό. Εάν ο Florida ονειρεύεται μια «δημιουργική ταξική πάλη» (όπου τα fashion victims είναι τα πρώτα θύματα, υποθέτουμε), εμείς προτρέπουμε προς έναν εμφύλιο πόλεμο μέσα σε εκείνη την κομφορμιστική «τάξη» (και μέσα στην κομφορμιστική έννοια του πλήθους). Επιπλέον ο «εμφύλιος πόλεμος» εναρμονίζεται με τη λαμπρή αντίσταση της Βαρκελώνης (ένα πολιτικό υπόβαθρο που τροφοδοτεί κατά τρόπο ενδιαφέροντα το τωρινό κοινωνικό κεφάλαιό του) και αποτελεί επίσης μια υπενθύμιση των εσωτερικών διαμαχών κάθε πρωτοπορίας (αναρχικοί και κομμουνιστές άρχισαν να σκοτώνονται μεταξύ τους).
Από την άλλη πλευρά, «άυλη» είναι η συνεχής πάλη στο στάδιο της κοινωνίας του θεάματος: μια σκληρή «μπαλλαρντιανή»[20] ζούγκλα από εμπορικές μάρκες, αστέρες της ποπ, γκάτζετ, συσκευές, δεδομένα, πρωτόκολλα, simulacra. Άυλη εκμετάλλευση είναι η καθημερινότητα των επισφαλών εργατών, και ιδιαίτερα των νεότερων γενεών, αρκετά ενήμερων για το συμβολικό κεφάλαιο που παράγεται από τις ζωές τους «που μπαίνουν στη δουλειά» (νέες τάσεις και τρόποι ζωής που παράγονται από αυτό που ο μετα-Εργατισμός αποκαλεί βιοπολιτική παραγωγή). Ο άυλος εμφύλιος πόλεμος είναι η έκρηξη των κοινωνικών σχέσεων που εσωκλείονται στα προϊόντα. Στο βιβλίο του Les révolutions du capitalisme (Οι επαναστάσεις του καπιταλισμού)[21] ο Lazzarato λέει ότι «ο καπιταλισμός δεν είναι τρόπος παραγωγής, αλλά παραγωγή τρόπων και κόσμων» (που φτιάχτηκαν από εταιρίες και πουλήθηκαν στους ανθρώπους) και ότι ο «παγκόσμιος οικονομικός πόλεμος» είναι ένας «αισθητικός πόλεμος» ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους.
Ο άυλος εμφύλιος πόλεμος είναι επίσης οι συνηθισμένες συγκρούσεις μεταξύ των γνωσιακών εργατών παρόλη τη ρητορική περί διανομής της γνώσης και των ψηφιακών κοινών (digital commons). Είναι το γνωστό αστείο: «ένας φίλος μου, μου έκλεψε την ιδέα μου για ένα βιβλίο σχετικά με το Creative Commons». Είναι ο γνωστός ανταγωνισμός μέσα στον ακαδημαϊκό και καλλιτεχνικό χώρο, η οικονομία των αναφορών, ο αγώνας για τις προθεσμίες, ο ανταγωνισμός για τη διοργάνωση φεστιβάλ, ο φθόνος και η καχυποψία μεταξύ των ακτιβιστών. Η συνεργασία είναι δομικά δύσκολη μεταξύ των γνωσιακών εργατών, στις τάξεις των οποίων η οικονομία γοήτρου λειτουργεί κατά τον ίδιο τρόπο όπως ακριβώς σε οποιοδήποτε star system (για να μην αναφέρω τους πολιτικούς φιλοσόφους!), και όπου οι νέες ιδέες πρέπει να αντιμετωπίσουν η μια την άλλη, εμπλέκοντας συχνά τους δημιουργούς τους σε μια διαμάχη. Όπως ο Rullani επισημαίνει, υπάρχει σχεδόν περισσότερος ανταγωνισμός στη σφαίρα της οικονομίας της γνώσης, όπου η δυνατότητα αναπαραγωγής είναι ελεύθερη και όπου αυτό που έχει σημασία είναι ταχύτητα.
Αντιμετωπίζοντας τον παρασιτισμό
Ο παρασιτισμός είναι η παράλληλη εκμετάλλευση της κοινωνικής δημιουργικότητας. Υπάρχουν πράγματι πολλοί τρόποι εκμετάλλευσης της δημιουργικής εργασίας που δεν βασίζονται στην πνευματική ιδιοκτησία και παράγουν περισσότερη αξία και σύγκρουση. Όπως έχουμε δει, ο Harvey εισάγει το πλαίσιο του «συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου» και διατυπώνει την άποψη ότι οι «πολιτιστικές παρεμβάσεις μπορούν από μόνες τους να μετατραπούν σε ένα ισχυρό όπλο ταξικής πάλης». Ο πολιτικός ακτιβισμός στον πολιτιστικό τομέα, οι δημιουργικές βιομηχανίες και η νέα οικονομία έχουν πάντοτε παραμείνει μέσα σε αυτά τα πλασματικά όρια, οργανώνοντας τοπικές διαμαρτυρίες και απαιτώντας πολιτιστική ευημερία ή σταθερά συμβόλαια. Πρόσφατα, ένα πιο ριζικό αίτημα για την αντιμετώπιση της εκμετάλλευσης της κοινωνικής δημιουργικότητας θέτει το ζήτημα του βασικού εισοδήματος για όλους (δείτε το www.euromayday.org). Αντιθέτως, ο Rullani σημειώνει ότι ένα σύστημα πρόνοιας μεταφέρει ταυτόχρονα καινοτομία και ρίσκο στον κρατικό μηχανισμό ισχυροποιώντας τον. Παρόλα αυτά, αυτό που προτείνει ο Harvey είναι να αναλάβουμε δράση όχι μόνο στο επίπεδο του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου αλλά και στο επίπεδο του παρασιτισμού που εκμεταλλεύεται τον πολιτιστικό τομέα. Ένα δύσκολο σημείο, δύσκολο για να πιαστεί η ριζοσπαστική σκέψη, είναι ότι όλη η άυλη οικονομία (και η οικονομία του δώρου) έχει ένα υλικό, παράλληλο και βρώμικο ομόλογό της, όπου παίζονται τα πολλά χρήματα. Δείτε Mp3 και iPod, P2P και ADSL, ελεύθερη μουσική, ζωντανές συναυλίες, τρόπος ζωής της Βαρκελώνης και κερδοσκοπία της αγοράς ακινήτων, κόσμος της τέχνης και αστικός εξευγενισμός, παγκόσμιες εμπορικές φίρμες και sweatshops.[22]
Μια μορφή αντίστασης που προτείνει ο Harvey στην περίπτωση της Βαρκελώνης είναι περισσότερο μια επίθεση στο μύθο της «δημιουργικής πόλης» παρά οι δήθεν ριζοσπαστικές αντιδράσεις που συμβάλουν στο να την καταστήσουν ακόμη πιο ξεχωριστή. Εάν οι άνθρωποι θέλουν να επανακτήσουν τη συμβολική υπεραξία που οικειοποιήθηκε από κάποιους κερδοσκόπους, το μόνο που μπορούμε να φανταστούμε είναι μια επαναδιαπραγμάτευση του συλλογικού συμβολικού κεφαλαίου. Εδώ μπαίνει η εναλλακτική λύση μιας εκστρατείας επανακαθορισμού της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας της πόλης σε επίπεδο βάσης ώστε να υπονομευθεί η συσσώρευση του συμβολικού κεφαλαίου και να εκτραπούν οι ροές χρημάτων, τουριστών και νέων κατοίκων που προσελκύονται από συγκεκριμένα σημεία διάκρισης (η Βαρκελώνη ως ανεκτική, εναλλακτική, πόλη χωρίς προκαταλήψεις, κ.λπ.). Επιπλέον ένας άλλος τομέας δράσης που προτείνεται εδώ είναι οι συγκεκριμένες περιοχές όπου ακμάζει «η τέχνη του ενοικίου» (συγκεκριμένες περιοχές όπως το Raval ή το Poblenou), όπου η συμβολική συσσώρευση θα μπορούσε να αρχίσει από την αρχή με ένα, λιγότερο συμβολικό, σαμποτάζ. Στην περίπτωση της Βαρκελώνης το «παράσιτο» που πρέπει να αναδείξουμε είναι η κερδοσκοπία της κτηματαγοράς, αλλά θα μπορούσαμε να δοκιμάσουμε αυτή την πρόταση σε μια ευρύτερη κλίμακα.
Πρόσφατες μορφές αντίστασης είναι σχεδόν πάντα αρκετά αντιπροσωπευτικές και προσανατολισμένες στα μμε, οραματιζόμενες την άνοδο ενός νέου κογκνιταριάτου (cognitariat) ή την επαναπολιτικοποίηση του συλλλογικού φαντασιακού και των παραγωγών του, όπως στη χρυσή δεκαετία του '60. Πολλοί ακτιβιστές και καλλιτέχνες –όπως ο Harvey– γνωρίζουν τον κίνδυνο που μπορεί να προέλθει από την υπερεκτίμηση των μηνυμάτων και των πρακτικών τους. Στο τέλος πολλές ενέργειες διαμαρτυρίας εν μέρει πέτυχαν να συγκεντρώσουν την οικονομία προσοχής (attention economy) γύρω από το στόχο τους. Τα παραδοσιακά μποϊκοτάζ στις μεγάλες εμπορικές φίρμες μετατρέπονται μερικές φορές σε δωρεάν διαφήμιση προς όφελός τους. Αυτό που ο πρόσφατος ακτιβισμός και η κριτική σκέψη δεν έχει προσπαθήσει ποτέ να εξερευνήσει είναι η υλική (και οικονομική) διάσταση που συνδέεται με το συμβολικό. Οι γνωσιακοί εργάτες πρέπει να αρχίσουν να αναγνωρίζουν την υπεραξία του φαντασιακού που παράγουν πέρα από τα άυλα αντικείμενα και τα απώτερα πολιτικά αποτελέσματα κάθε συμβόλου. Αφήνουμε το συμβολικό, μπαίνουμε στην οικονομία του συμβολικού. Αναμένουμε μια γενιά γνωσιακών εργατών ικανών να κινητοποιηθούν από το φαντασιακό.
Tou Matteo Pasquinelli
Σημειώσεις
[1] Πηγή: www.wikipedia.org/Creative_industries. Η λίστα της κατηγορίας DCMS αφορά στην παραγωγή στους εξής τομείς: Διαφήμιση, Αρχιτεκτονική, Αγορά Τέχνης και Αρχαιοτήτων, Εφαρμοσμένες Τέχνες, Design, Σχεδιασμός μόδας, Κινηματογράφος και Video, Διαδραστικό Ψυχαγωγικό Λογισμικό, Μουσική, Αναπαραστατικές Τέχνες, Εκδόσεις, Υπηρεσίες Υπολογιστών, Τηλεόραση και Ραδιόφωνο.
[2] Σ.τ.Μ.: San Precario, ο άγιος της επισφάλειας: ευφημισμός που δημιουργήθηκε στο πλαίσιο μιας κινηματικής γλώσσας για την επισφαλή εργασία (όπως επίσης το πρεκαριάτο).
[3] Σ.τ.Μ.: Ελεύθερη άδεια χρήσης σε πνευματικά δικαιώματα, το αντίθετο του copyright.
[4] Σ.τ.Μ: Η Creative Commons (CC) είναι μια μη κερδοσκοπική οργάνωση αφιερωμένη στην επέκταση του εύρους των πνευματικών έργων που είναι διαθέσιμα για να βασιστούν σε αυτά και άλλα έργα και να κυκλοφορήσουν νόμιμα. Η οργάνωση έχει εκδώσει διάφορες άδειες πνευματικών δικαιωμάτων γνωστές ως άδειες Creative Commons. Αυτές οι άδειες επιτρέπουν στους δημιουργούς να δηλώσουν εύκολα ποια δικαιώματα διατηρούν και ποια δικαιώματα εκχωρούν προς όφελος άλλων δημιουργών. (Ο ορισμός από: http://el.wikipedia.org/wiki/Creative_Commons).
[5] Πηγή: www.creativecommons.org/about/history
[6] M. Tronti, Operai e capitale, Torino: Einaudi, 1971.
[7] M. Lazzarato, Puissances de l'invention: La Psychologie économique de Gabriel Tarde contre l'économie politique, Paris: Les empêcheurs de penser en rond, 2002.
[8] M. Lazzarato, “La psychologie économique contre l’Economie politique”, στο Multitudes n. 7, 2001, Paris. Extentended Italian version “Invenzione e lavoro nella cooperazione tra cervelli” στο Y. Moulier Boutang (επιμ.), L'età del capitalismo cognitivo, Verona: Ombre Corte, 2002. Web: multitudes.samizdat.net/La-Psychologie-economique-contre-l.html
[9] [δική μου μετάφραση] M. Lazzarato, “Invenzione e lavoro nella cooperazione tra cervelli” στο Y. Moulier Boutang (επιμ.), L'età del capitalismo cognitivo, όπ.π.
[10] Στο ίδιο.
[11] Σ.τ.Μ.: Η νοόσφαιρα υποδηλώνει, σύμφωνα με τους Vladimir Vernadsky και Teilhard de Chardin, τη «σφαίρα της ανθρώπινης σκέψης». Η λέξη προέρχεται από την ελληνική νοῦς + σφαῖρα, κατά λεξιλογική αναλογία με το «ατμόσφαιρα» και το «βιόσφαιρα». Σύμφωνα με τους ίδιους, είναι η τρίτη κατά σειρά στις φάσεις της ανάπτυξης του πλανήτη, μετά την γεώσφαιρα και τη βιόσφαιρα. (Μετάφραση του ορισμού από: http://en.wikipedia.org/wiki/Noosphere)
[12] E. Rullani, L. Romano, Il postfordismo. Idee per il capitalismo prossimo venturo, Milano: Etaslibri, 1998. E. Rullani, “La conoscenza come forza produttiva: autonomia del post-fordismo”, στο Capitalismo econoscenza, Cillario L., Finelli R. (επιμ.), Roma, Manifesto libri, 1998. E. Rullani, “Le capitalisme cognitif: du déjà vu?”, Multitudes n. 2, 2000, Paris.
[13] E. Rullani, Economia della conoscenza: Creatività e valore nel capitalismo delle reti, Milano: Carocci, 2004.
[14] [δική μου μετάφραση] A. Corsani, E. Rullani, “Production de connaissance et valeur dans le postfordisme”, Multitudes, n. 2, May 2000. Paris. Πρωτότυπη ιταλική εκδοχή στο Y. Moulier Boutang (επιμ.), L'età del capitalismo cognitivo, όπ.π. Web: multitudes.samizdat.net/Production-de-connaissance-et.html. Ισπανική εκδοχή:
www.sindominio.net/arkitzean/xmultitudes/multitudes2
[15] Στο ίδιο.
[16] D. Harvey, “The art of rent: globabalization and the commodification of culture”, στο Spaces of Capital, New York: Routledge, 2001. Επίσης, “The Art of Rent: Globalization, Monopoly, and the Commodification of Culture” στο A World of Contradictions: Socialist Register 2002, London: Merlin Press, November 2001.
Web: www.16beavergroup.org/mtarchive/archives/001966.php
[17] Σ.τ.Μ: Ο Étienne Cabet (1788-1856) ήταν Γάλλος φιλόσοφος κι ουτοπιστής σοσιαλιστής, ο οποίος είχε ιδρύσει το Ικαρικό κοινοτιστικό κίνημα κι είχε ηγηθεί ομάδων μεταναστών, που ήθελαν να δημιουργήσουν μια νέα κοινωνία στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Επίσης, στον Cabet αποδίδεται η επινόηση του όρου communisme. (Πηγή: http://thrymmata.blogspot.com/2009/04/jacques-ranciere.html)
[18] A. Negri, M. Hardt, Empire, Harvard University Press, 2000, σ. 186.
[19] G. Agamben, The Coming Community (Michael Hardt, μτφρ.), Minneapolis: University of Minnesota Press, 1991, σ. 65.
[20] Σ.τ.Μ.: Ο ορισμός του επιθέτου «μπαλλαρντιανός» (ballardian) περιλαμβάνεται στο Collins English Dictionary: «Ό,τι μοιάζει ή παραπέμπει στις συνθήκες που περιγράφονται στα μυθιστορήματα και στα διηγήματα του Τζέι Τζι Μπάλλαρντ, ιδίως στη δυστοπική νεωτερικότητα, τα ζοφερά ανθρωπογενή τοπία και τις ψυχολογικές επιπτώσεις των τεχνολογικών, κοινωνικών ή περιβαλλοντικών επιτευγμάτων». (Πηγή: http://www.ekathimerini.gr/4Dcgi/4Dcgi/_w_articles_civ_12_26/04/2009_311951)
[21] [δική μου μετάφραση] M. Lazzarato, Les révolutions du capitalisme, Paris: Empêcheurs de Penser en http://eipcp.net/policies/cci/pasquinelli/en rond, 2004.
[22] Σ.τ.Μ.: Η αγγλική λέξη sweatshop σημαίνει: χώροι μαζικής παραγωγής ειδών υπόδησης και ένδυσης που χαρακτηρίζονται από ανθυγιεινές και επισφαλείς συνθήκες εργασίας εντατικής εκμετάλλευσης.
Πρωτότυπο κείμενο: “Immaterial Civil War: Prototypes of Conflict within Cognitive Capitalism”, στο Geert Lovink and Ned Rossiter (επιμ.), My Creativity Reader: A Critique of Creative Industries, Institute of Network Cultures, Άμστερνταμ 2007.
Στο διαδίκτυο (αγγλ.): http://matteopasquinelli.com/docs/immaterialcivilwar.pdf
Μετάφραση: ratnet 2009
Source:ratnet.blogspot.com
Bataille par les communards
Adolphe Disderi,1871
Secteur transforme en champ de bataille par les communards et les Versaillais.
Farewell to Function: Tactical Interiors
Disorientation: We Are Almost There
Many of the more prominent artworks produced in the last decade or so are characterized by a recasting of what were once called installations as something closer to interiors, relegating the installation to a supportive role that places meaning in the service of activity. From an artwork spread out everywhere we turn to one that is located very precisely in the features that can be said to make up the space—the walls, the furnishings, the floor coverings, the display structures, the shelves. Whether it’s the artwork as lecture hall, museum lobby, bookshop, screening room, library, dining hall, video store, or rec room, one finds a consistent engagement with architecture’s interior spaces and conventional typologies. But this repeated rendezvous has been mostly a dance of half steps—these “interiors” don’t so much use site as setting and material as put a new skin on it. While various artists may have considered what this “slouching toward the interior” may mean for art production, few have considered the potential that may be stored in the interior itself as reflexive structure, malleable form, and analytical tool.
Jorge Pardo’s lobby at Dia or the interior of his Mountain Bar in Los Angeles, for instance, do little but reiterate his project—both in terms of the concerns that drive it and the design languages that it appropriates—on a larger scale. Perhaps these works complicate things, but only internally—that is, only in stretching the question regarding the indeterminacy of sculpture (a question that underlies his entire project) into larger architectural expanses and non-art-institutional spaces that demand more complex forms of bureaucratic negotiation, capital investment, and user engagement. The morphologies and decors employed in these spaces, however, were not introduced as another layer of variables or information—a layer that by its very destabilizing presence forces certain reconfigurations. And something similar can be said about the “interiors” of any number of artists who have been active since the early to mid 1990s.
Carsten Holler, The Double Club, 2008-2009.
Carsten Höller’s The Double Club (2008–9), a half-Congolese, half-Occidental bar, disco, and restaurant in London, was an interesting recent effort to test the interior as a complex structure. At the very least, it revealed an understanding of decor as bound to cultural codes as much as to personal vocabularies, of the interior as determined at an interface between external factors and “internal” languages. In understanding this, and in showing it twice and side by side, The Double Club assumed a diagrammatic function. Aside from all the eating and dancing and cavorting that took place in it, the structure itself was meaningfully employed to convey at least two different kinds of information: information, on the one hand, about Congolese and Western cultures (even if schematically), their interaction (or lack thereof), their differences, and so forth; and information, on the other, regarding the very conditions of the interior itself. The Double Club was a double diagram.
In this case, the doubling is instrumental in articulating the difference between the interior as container and the interior as self-reflexive structure. It offers a vertical diagram—or a surface-substrate diagram—confronting the look of the space with the structural conditions of the interior. It’s a diagram cast in high relief by the overlapping of two separate nightclubs. This very process of assembling—this effort to establish a system of relations in order to produce a specific morphology and identity—is twice shown and, inevitably, thematized. There’s nothing like repetition to underscore a point and introduce a moment of self-reflexive difference.
We have also seen a horizontal diagram in which two cultures are juxtaposed within an interior, like the DöplirCaffé in China Miéville’s The City & The City, in which
one Muslim and one Jewish coffeehouse, rented side by side, each with its own counter and kitchen, halal and kosher, share a single name, sign, and sprawl of tables, the dividing wall removed.1
But whereas Miéville’s Jewish-Muslim composite (combining the two overdetermined populations of our age) assumes a kind of inevitability in our current geopolitical landscape, the Western-Congolese assemblage feels more arbitrary and more open. Why not Trinidadian and Swiss, Nigerian and Mexican, Cambodian and Argentine, Inuit and Indian? One can imagine this horizontal diagram held in tension by such an arbitrary polarity, proliferating into an unhinged arrangement of multiple cultures, of multiple polarities, inducing disorientation through the geo-zapping that would happen with every step. But in The Double Club, as it stood, the disorientation was contained or only implied: visitors risked being suddenly jolted from only one ambiance/culture to another, all the while clearly seeing this potential shift frozen in the double decor of the club.
Tobias Rehberger, Was du liebst, bringt dich auch zum Weinenat, 2009.
Tobias Rehberger’s “bar-cafeteria,” Was du liebst, bringt dich auch zum Weinen (2009), shown at the last Venice Biennial, renders literal this disorientation and amps it up. He trades incommensurable cultural signs and styles for total sensorial immersion in hyperactive graphics and shapes. Shooting lines, folding planes (physical and represented), bending tubes and ducts, proliferating stools and other slightly deformed furniture pieces, punctuated by recurring moments of intense orange and teal and yellow, begin to articulate an almost unmanageable and gleeful explosion of abstract signage, blurring references, and elongated and twisted artifacts. The senses reel with acceleration and vertigo—it’s a deranged op painting that slipped its frame to stretch like a flexible membrane over the architecture, torquing the pieces of furniture into slightly skewed shapes in the process. Whatever diagrammatic potential there was in Höller’s project is here forfeited to an affective quasi-delirium, to the possibility of shooting a dizzying charge right into our nerve endings.
I read the disorientation that Rehberger aims to induce as a physical stand-in for the ontological disorientation produced by the interior as its sails away from the solid ground and protected territory of sculpture. Even when Rehberger or Pardo produce functional or seemingly functional artifacts, their feet remain firmly planted on terra firma. This is precisely what allows them to flirt with the possibility of running out into and back from the liminal space that sculpture shares with other modes of object production. They seem unwilling to burn the bridges they cross. Rehberger confirms this, I think, with some of his remarks regarding the Venice project:
I am not actually designing the bar-cafeteria in the new Palazzo delle Esposizioni. The sculpture I am making, which is based on dazzle painting [a camouflage paint scheme used on ships during World War I], is the bar-cafeteria.2
The interior, however, rather than being a self-contained thing, the way a sculpture ostensibly is, materializes out of a series of relationships—relationships to architecture, to infrastructure, to program, to function, to materials, to social and cultural codes, to (brand) identity, to fashion, to specific schedules, to mediatic representation, to available capital and technologies, and so forth. These relations generate a system of articulation: they work on matter to produce distinctive forms.
But there is another system at play in the production of the interior: that resistant and cumulative aesthetic or decorative set of codes that we call the designer’s language. Ideologically determined or not—that’s a different discussion—this “language,” the demands it places on things at the moment of production, also has generative impact. And it is at the charged interstitial space or interface where these two systems make volatile contact that the interior takes shape.
Can the interior, then, as this node within a complex matrix of infrastructural webs and local value systems, serve not only as a container for participatory projects, but as a starting point for critical reflection within art production? Do recent approximations of the interior reveal it to be fertile territory in this regard? Can the interior be a conceptual structure through which ideas are articulated, the way the cinematic remake in video art and the parametric in design have been in recent years? Or, asked a different way: can the interior be recuperated as a vehicle to think through and not just in?
Herbert Bayer, Design for a Cinema, 1924-25.
Italian Ice Cream Shops and Poisoned Cherries
If we speak of recuperation, it’s because the interior has been considered in complex ways before. After the wood-paneled and sumptuously upholstered Victorian apartments that, as Walter Benjamin cleverly pointed out, appear to have been decorated for the presence of dead bodies (the perfect setting for nineteenth-century detective stories), and the eclectic ahistoricity of Jugendstil at the turn of the last century, came efforts to consider interior spaces—inside and outside the home—in complex ways. For example, there are moments in constructivism, de Stijl, and the Bauhaus in which we see the interior treated as vector rather than setting, as malleable typology rather than a set of staid conventions, as active social hub rather than neutral container. The moldings and the upholstery, the organic form and the etched glass, are replaced by gargantuan graphics, hard edges, and abstract patterning—the functions that emerge in the wake of new technologies become generative opportunities in the context of these movements.
The Radical Architects of the late 1960s—Archigram, Archizoom, Superstudio, Hans Hollein, and others—treated the interior as a rich semantic space through which political and cultural concerns could be articulated and explored. Even Tomas Maldonado—who, in an attempt to defend his side of the divide between the cold industrial design of the Ulm School and its sympathizers, on the one hand, and the hot semantic design of the Radicals, on the other, proposed that the Italians in the latter group were merely designers of interiors—had to concede that their efforts had some critical bite. Although engaged in problems he considered to be anachronistic—addressing an affluent minority in the developed world, trading an old conformism for a new one, and so forth—Maldonado knew that if we were to consider the conformism of the past with the current one, we [would] have to at least acknowledge that we have won something in terms of an internal dialectic, seeing as, according to the very designers of this new conformism, the objects they produce are deliberately ephemeral and lack lasting value. In this sense, the conformism that these objects produce is itself ephemeral, as it is consumed at top speed by consumerism. Such a conformism implies not so much “being up to date” as being “ahead.”3
Archizoom, Dream Beds, 1967.
The “ahead” within quotation marks is of course ironic: it’s the phantasmic “new” that capitalism always calls for but rarely generates in its hypercharged landscapes of endless stylistic recycling; it’s the mirage of perpetual innovation diffused throughout the culture in order to speed up the cycles of consumption. Self-consciously designing to the rhythms of this constant chase for the new was a way to understand this unprecedented social reality and, also, to produce forms that were implausible before this dynamic was catalyzed by the European postwar economic miracles.
/>
Archizoom, No-Stop City / Interior Landscape, 1969.
While this willingness to participate in a hands-off-the-wheel way in the modes of production and reception may have been at odds with Maldonado’s general position, there is little doubt that it was initiated consciously and reflexively. It was intended to drive things to the point where they would be turned on their head. Interiors and the objects in them would be juiced up with the energy generated by this dynamic of chasing the new until they ballooned into unredeemable hyperboles, into clunky and gaudy artifacts that would border on folly and parody, always at risk of becoming instantly outmoded. As Andrea Branzi wrote in 1967:
The problem for us . . . is how to serve up an ice cream in such a way that he [the customer] loses the desire to eat it for the rest of his life. Or an ice cream that, once it has been bought, grows bigger than him and humiliates him. Or that becomes a piece of the world surrounding him and frightens him . . . In short, an ice cream with no alternatives: either you eat it or it eats you. Or rather: it starts to eat you as soon as you have finished it. And then we think: apple-bombs, poisonous sweets, false information, in short Trojan blankets, beds, or horses that are brought into the house and destroy everything in it.4
The postwar interior that the Radical Architects turned to was an active field where advances in industrial design met antiquated and inflexible values; where behaviors began to be modified by objects; where expendable goods sat inside immovable walls, juxtaposing incommensurable logics, temporalities, and technologies; where the cataclysmic shifts from manufacturing society to information society, from a contained avant-garde culture to an expansive culture industry, were registered. Branzi describes the domestic interior of the 1960s as “the true theater of post-industrial complexity.”5 It was a space in which larger and turbulent social shifts were embodied in compressed form.
The focus on the interior in the case of the Radicals signals a shift from the sphere of production—the factory and the logic of the assembly line, which had permeated industrial design for the previous five or six decades—to the sphere of reception.6 Among other things, this focus was a matter of cognitively mapping a reality that was changing, and of finding proper ways of inhabiting and critically engaging with it, not because manufacturing and the political economy that organized it had vanished, but because they were forced to share space with emerging immaterial means of generating and moving capital, with spectacle and mass media, with increased leisure time and the proliferation of a gadget industry, with changing social mores and cultural conditions—the rise and commodification of information technologies and the new demands that social movements made on the mainstream.
Who’s Afraid of Decor?
In contemporary design, we may see this reflexive current not in the super-integrated interior, the complete environment, whereby everything becomes product, whereby brand, like some living and invasive plant, weaves itself right into the walls, into the display structures, into the doorknobs, into the cash registers, into the hairstyles of the employees, with its spores seeping into the very oxygen particles in the room, turning air into ambiance, life into look. Not even when this is done to such a degree of excess that it is rendered jolting or parodic. We may see it, instead, in negative iterations: in the interior as cancelled structure, as an allegory of so many foreclosed possibilities. Something that may happen, for instance, when Jerszy Seymour floods the room where all his products are displayed (Being There, “River Workshop” at the Villa Noailles, 2009). He creates an interior while negating the interior. It’s a mise en scène of the interior not happening, where what is usually employed to stimulate desire now unmotivates it, creating not a moment of total immersion but one of impenetrability or conceptual slippage.
▴ Jerszy Seymour Design Workshop, Being there, Jeu de Palme, Polycapralactone wax.
Fleshing out this anti-interior, Seymour remains within the series of relations needed for the interior to materialize by very deliberately refusing to address them. Architecture, program, function, fashion, and so on, are all metaphorically crossed out; the framing discourse of design, however, is the ground on which this is done. (Other systems of relations—institutional support, DIY politics—provide the “lateral” spaces from which to articulate his oppositional stance.) It is only in this explicit negation that his flooded room can be read as that imaginary liquid state of the interior, as a typology still untouched by the many elements that put profit before well-being and ultimately determine the character of the interior in general in our moment. As he has done before by applying pressure to conventional typologies, Seymour is conjuring that bracketed space or moment where we can still imagine a history of design that didn’t turn out the way it has.
It may be in trying things that the designer won’t try (one is spared any sense of obligation to the discipline or its history not intrinsic to the situation), in debilitating some of the protocols indigenous to the field she or he often adheres to (even if unwittingly or through oppositional stances), in remaining insensible to “the chase for the new” that guarantees success in the commercial world, that the use of the interior in an art context may be of interest. One could engage things in a tactical way, understanding “tactics” in Michel de Certeau’s sense—as actions or modes of behavior that have no legitimate institutional ground and don’t aim to make advances in any field. They use, opportunistically, the spaces opened by established practices and institutions in order to unleash unexpected performative elements and to address needs that fall outside the conventional parameters that these practices and institutions adhere to.7
Treating the interior in this way allows us not only to work against the relations of which the interior is both a relay point and a morphological manifestation, but also to alter the relations’ variables—habit may dress them up as immutable, but they don’t need to be. In other words, the art context would allow us to invent programs and alter conventional functions; to introduce value systems usually absent from the equation; to rely on decorative languages or sign systems that may not have an outlet in design institutions and histories, or simply to apply lethal doses of ambiguity to the very idea of a signature language; to tap new infrastructures and propose new routines; to politicize parts of the process through calculated decisions and infuse things with increased self-reflexivity and the complex understanding of site-specificity inherited from Institutional Critique and similar practices; to complicate mediatic representation and representation in general; to practice an amnesia in order to wrest away permission to mix incongruous elements and ferment strange brews of seemingly incommensurable materials; to shift the points of stress and strain and torque the list of expectations (maybe the call for clarity in terms of brand identity becomes its opposite); and so on.
Andrea Branzi, 1969, Research for “No-Stop City” theoretical project of a diffuse metropolitan system.
We can be promiscuous with the unexpected. We can run interference by introducing dirty data into the interface. Models need no longer be drawn from the same sphere that they have always come from. The indeterminate home-restaurant in an immigrant neighborhood could be as good a starting point as Karim Rashid’s Kurve; the Tuareg tent as available as the proliferating blob-teriors supposedly signaling the most advanced practices out there; the generic languages of the mobile home designer as rich with potential as the sophisticated vocabularies that are taught at the Royal College of Art; Marcel Broodthaers’ inanimate stage sets (strange and perverse simulacra of the bourgeois apartment) as legitimate a source as any of interior design’s favorite textbook cases.
For instance, what of the interior as a vector or active (diagrammatic) stage, where the transmission of information and human interaction happen not against a purely aesthetic or graphic backdrop, but, on the contrary, in an interior, thematized and activated, that becomes part of the information transmitted, affecting the interaction it shelters? The Double Club was this—or, at least, approximated this. In such a situation, the very idea of a backdrop ceases to make much sense. The very morphologies and graphics that determine the “look” of the interior begin to articulate the flows—of ideas, of interests, of money, of ideology—that cross them, as they diagram their very own structural realities.
And this may afford the possibility for another autonomous but interconnected layer of possibilities to be annexed to the artist’s project. In this layer, deliberate discontinuity, productive dissonance, deformity, indeterminacy, mutation, modification, growth, and instability could generate increasingly transformative articulations that exist in a state of mutual animation with the rest of her project. In an art context, one can practice a kind of interior-design teratology with impunity.
Andrea Branzi, 1969, Research for “No-Stop City” theoretical project of a diffuse metropolitan system.
We can also consider the interior as an active tool, independent of the need for it to function in relation to other art objects, activities, or fictional dressing up. The interior itself is—or can be—a diagram of so many relationships that it needs little supplement. And switching the variables within those relations introduces new information, unexpected and foreign material that generates instability at the structural level and is bound to speed the processes of differentiation whereby a thing—the interior—becomes different than itself, allowing new morphologies to emerge, expanding the range of things it can become or how it comes to be, cracking open tightly sealed conventions so that unexpected concerns and positions can sneak in. It could be a matter of working at the level of the interior’s constitutive parts in order to render it a more complex and tactical tool of articulation—a matter, on the one hand, of attempting to chart topographies that still don’t assume physical form, that lie latent in the framework of the interior, where virtual possibilities, not yet pressured into actual forms, sit suspended; and, on the other hand, of placing the interior at the service of concerns that are usually foreign to it (although there is no necessary reason why they should be).
In the end, one is left with questions that invite testing: Can working the interior from an art context open a new dimension for it or in it, just as video and filmic art opened a critical dimension in the cinematic remake? Can shifts at the level of the variables that make up the relations that provide the necessary conditions for the interior have exciting repercussions in spatial articulation? Do their potential ramifications generate morphologies unexpected enough to be worth the effort? Can the interior be tactically inhabited in such a way that, operating on its structural substrate, we can articulate urgent and relevant things—things perhaps not always falling within the scope of design—through tweaked morphologies, unexpected decors, typological deformations, and complex deployments of space?
▴ Ettore Sottsass, The Planet as Festival: Study for a Dispenser of Incense, LSD, Marijuana, Opium, Laughing Gas. 1972-73. Graphite on paper, 15 1/8 x 13 3/8" (38.4 x 34 cm).
Text by Gean Moreno
1 China Miéville, The City & The City (New York: Del Rey, 2009), 22.
2 Tobias Rehberger in “Does Venice still matter? Matthew Slotover, Hans Ulrich Obrist, Tobias Rehberger and others on the Biennale,” The Art Newspaper, May 29, 2009 (emphasis added), →.
3 Tomas Maldonado, “Diseño Industrial, Presente y Futuro,” in Es la Arquitectura un Texto? y otros escritos (Buenos Aires: Ediciones Infinito, 2004), 95. Author’s translation.
4 Andrea Branzi, “Radical Architecture,” in Andrea Branzi: The Complete Works (London: Thames & Hudson, 1992), 38.
5 Andrea Branzi, “A Homeless Country: Experimental Models for the Domestic Space,” in Italy: Contemporary Domestic Landscapes 1945–2000, ed. Giampiero Bosoni (Milan: Skira, 2001), 157.
6 For this notion of moving from the sphere of production (with the factory as a governing metaphor) to the sphere of reception, see Herbert Muschamp’s “Reception Rooms,” in The Work of Ettore Sottsass and Associates, ed. Milco Carboni (New York: Universe Publishing, 1999).
7 See Michel de Certeau, The Practice of Everyday Life, vol. 1, trans. Steven Rendell (Berkeley: University of California Press, 1984).
Source: e-flux 15
Many of the more prominent artworks produced in the last decade or so are characterized by a recasting of what were once called installations as something closer to interiors, relegating the installation to a supportive role that places meaning in the service of activity. From an artwork spread out everywhere we turn to one that is located very precisely in the features that can be said to make up the space—the walls, the furnishings, the floor coverings, the display structures, the shelves. Whether it’s the artwork as lecture hall, museum lobby, bookshop, screening room, library, dining hall, video store, or rec room, one finds a consistent engagement with architecture’s interior spaces and conventional typologies. But this repeated rendezvous has been mostly a dance of half steps—these “interiors” don’t so much use site as setting and material as put a new skin on it. While various artists may have considered what this “slouching toward the interior” may mean for art production, few have considered the potential that may be stored in the interior itself as reflexive structure, malleable form, and analytical tool.
Jorge Pardo’s lobby at Dia or the interior of his Mountain Bar in Los Angeles, for instance, do little but reiterate his project—both in terms of the concerns that drive it and the design languages that it appropriates—on a larger scale. Perhaps these works complicate things, but only internally—that is, only in stretching the question regarding the indeterminacy of sculpture (a question that underlies his entire project) into larger architectural expanses and non-art-institutional spaces that demand more complex forms of bureaucratic negotiation, capital investment, and user engagement. The morphologies and decors employed in these spaces, however, were not introduced as another layer of variables or information—a layer that by its very destabilizing presence forces certain reconfigurations. And something similar can be said about the “interiors” of any number of artists who have been active since the early to mid 1990s.
Carsten Holler, The Double Club, 2008-2009.
Carsten Höller’s The Double Club (2008–9), a half-Congolese, half-Occidental bar, disco, and restaurant in London, was an interesting recent effort to test the interior as a complex structure. At the very least, it revealed an understanding of decor as bound to cultural codes as much as to personal vocabularies, of the interior as determined at an interface between external factors and “internal” languages. In understanding this, and in showing it twice and side by side, The Double Club assumed a diagrammatic function. Aside from all the eating and dancing and cavorting that took place in it, the structure itself was meaningfully employed to convey at least two different kinds of information: information, on the one hand, about Congolese and Western cultures (even if schematically), their interaction (or lack thereof), their differences, and so forth; and information, on the other, regarding the very conditions of the interior itself. The Double Club was a double diagram.
In this case, the doubling is instrumental in articulating the difference between the interior as container and the interior as self-reflexive structure. It offers a vertical diagram—or a surface-substrate diagram—confronting the look of the space with the structural conditions of the interior. It’s a diagram cast in high relief by the overlapping of two separate nightclubs. This very process of assembling—this effort to establish a system of relations in order to produce a specific morphology and identity—is twice shown and, inevitably, thematized. There’s nothing like repetition to underscore a point and introduce a moment of self-reflexive difference.
We have also seen a horizontal diagram in which two cultures are juxtaposed within an interior, like the DöplirCaffé in China Miéville’s The City & The City, in which
one Muslim and one Jewish coffeehouse, rented side by side, each with its own counter and kitchen, halal and kosher, share a single name, sign, and sprawl of tables, the dividing wall removed.1
But whereas Miéville’s Jewish-Muslim composite (combining the two overdetermined populations of our age) assumes a kind of inevitability in our current geopolitical landscape, the Western-Congolese assemblage feels more arbitrary and more open. Why not Trinidadian and Swiss, Nigerian and Mexican, Cambodian and Argentine, Inuit and Indian? One can imagine this horizontal diagram held in tension by such an arbitrary polarity, proliferating into an unhinged arrangement of multiple cultures, of multiple polarities, inducing disorientation through the geo-zapping that would happen with every step. But in The Double Club, as it stood, the disorientation was contained or only implied: visitors risked being suddenly jolted from only one ambiance/culture to another, all the while clearly seeing this potential shift frozen in the double decor of the club.
Tobias Rehberger, Was du liebst, bringt dich auch zum Weinenat, 2009.
Tobias Rehberger’s “bar-cafeteria,” Was du liebst, bringt dich auch zum Weinen (2009), shown at the last Venice Biennial, renders literal this disorientation and amps it up. He trades incommensurable cultural signs and styles for total sensorial immersion in hyperactive graphics and shapes. Shooting lines, folding planes (physical and represented), bending tubes and ducts, proliferating stools and other slightly deformed furniture pieces, punctuated by recurring moments of intense orange and teal and yellow, begin to articulate an almost unmanageable and gleeful explosion of abstract signage, blurring references, and elongated and twisted artifacts. The senses reel with acceleration and vertigo—it’s a deranged op painting that slipped its frame to stretch like a flexible membrane over the architecture, torquing the pieces of furniture into slightly skewed shapes in the process. Whatever diagrammatic potential there was in Höller’s project is here forfeited to an affective quasi-delirium, to the possibility of shooting a dizzying charge right into our nerve endings.
I read the disorientation that Rehberger aims to induce as a physical stand-in for the ontological disorientation produced by the interior as its sails away from the solid ground and protected territory of sculpture. Even when Rehberger or Pardo produce functional or seemingly functional artifacts, their feet remain firmly planted on terra firma. This is precisely what allows them to flirt with the possibility of running out into and back from the liminal space that sculpture shares with other modes of object production. They seem unwilling to burn the bridges they cross. Rehberger confirms this, I think, with some of his remarks regarding the Venice project:
I am not actually designing the bar-cafeteria in the new Palazzo delle Esposizioni. The sculpture I am making, which is based on dazzle painting [a camouflage paint scheme used on ships during World War I], is the bar-cafeteria.2
The interior, however, rather than being a self-contained thing, the way a sculpture ostensibly is, materializes out of a series of relationships—relationships to architecture, to infrastructure, to program, to function, to materials, to social and cultural codes, to (brand) identity, to fashion, to specific schedules, to mediatic representation, to available capital and technologies, and so forth. These relations generate a system of articulation: they work on matter to produce distinctive forms.
But there is another system at play in the production of the interior: that resistant and cumulative aesthetic or decorative set of codes that we call the designer’s language. Ideologically determined or not—that’s a different discussion—this “language,” the demands it places on things at the moment of production, also has generative impact. And it is at the charged interstitial space or interface where these two systems make volatile contact that the interior takes shape.
Can the interior, then, as this node within a complex matrix of infrastructural webs and local value systems, serve not only as a container for participatory projects, but as a starting point for critical reflection within art production? Do recent approximations of the interior reveal it to be fertile territory in this regard? Can the interior be a conceptual structure through which ideas are articulated, the way the cinematic remake in video art and the parametric in design have been in recent years? Or, asked a different way: can the interior be recuperated as a vehicle to think through and not just in?
Herbert Bayer, Design for a Cinema, 1924-25.
Italian Ice Cream Shops and Poisoned Cherries
If we speak of recuperation, it’s because the interior has been considered in complex ways before. After the wood-paneled and sumptuously upholstered Victorian apartments that, as Walter Benjamin cleverly pointed out, appear to have been decorated for the presence of dead bodies (the perfect setting for nineteenth-century detective stories), and the eclectic ahistoricity of Jugendstil at the turn of the last century, came efforts to consider interior spaces—inside and outside the home—in complex ways. For example, there are moments in constructivism, de Stijl, and the Bauhaus in which we see the interior treated as vector rather than setting, as malleable typology rather than a set of staid conventions, as active social hub rather than neutral container. The moldings and the upholstery, the organic form and the etched glass, are replaced by gargantuan graphics, hard edges, and abstract patterning—the functions that emerge in the wake of new technologies become generative opportunities in the context of these movements.
The Radical Architects of the late 1960s—Archigram, Archizoom, Superstudio, Hans Hollein, and others—treated the interior as a rich semantic space through which political and cultural concerns could be articulated and explored. Even Tomas Maldonado—who, in an attempt to defend his side of the divide between the cold industrial design of the Ulm School and its sympathizers, on the one hand, and the hot semantic design of the Radicals, on the other, proposed that the Italians in the latter group were merely designers of interiors—had to concede that their efforts had some critical bite. Although engaged in problems he considered to be anachronistic—addressing an affluent minority in the developed world, trading an old conformism for a new one, and so forth—Maldonado knew that if we were to consider the conformism of the past with the current one, we [would] have to at least acknowledge that we have won something in terms of an internal dialectic, seeing as, according to the very designers of this new conformism, the objects they produce are deliberately ephemeral and lack lasting value. In this sense, the conformism that these objects produce is itself ephemeral, as it is consumed at top speed by consumerism. Such a conformism implies not so much “being up to date” as being “ahead.”3
Archizoom, Dream Beds, 1967.
The “ahead” within quotation marks is of course ironic: it’s the phantasmic “new” that capitalism always calls for but rarely generates in its hypercharged landscapes of endless stylistic recycling; it’s the mirage of perpetual innovation diffused throughout the culture in order to speed up the cycles of consumption. Self-consciously designing to the rhythms of this constant chase for the new was a way to understand this unprecedented social reality and, also, to produce forms that were implausible before this dynamic was catalyzed by the European postwar economic miracles.
/>Archizoom, No-Stop City / Interior Landscape, 1969.
While this willingness to participate in a hands-off-the-wheel way in the modes of production and reception may have been at odds with Maldonado’s general position, there is little doubt that it was initiated consciously and reflexively. It was intended to drive things to the point where they would be turned on their head. Interiors and the objects in them would be juiced up with the energy generated by this dynamic of chasing the new until they ballooned into unredeemable hyperboles, into clunky and gaudy artifacts that would border on folly and parody, always at risk of becoming instantly outmoded. As Andrea Branzi wrote in 1967:
The problem for us . . . is how to serve up an ice cream in such a way that he [the customer] loses the desire to eat it for the rest of his life. Or an ice cream that, once it has been bought, grows bigger than him and humiliates him. Or that becomes a piece of the world surrounding him and frightens him . . . In short, an ice cream with no alternatives: either you eat it or it eats you. Or rather: it starts to eat you as soon as you have finished it. And then we think: apple-bombs, poisonous sweets, false information, in short Trojan blankets, beds, or horses that are brought into the house and destroy everything in it.4
The postwar interior that the Radical Architects turned to was an active field where advances in industrial design met antiquated and inflexible values; where behaviors began to be modified by objects; where expendable goods sat inside immovable walls, juxtaposing incommensurable logics, temporalities, and technologies; where the cataclysmic shifts from manufacturing society to information society, from a contained avant-garde culture to an expansive culture industry, were registered. Branzi describes the domestic interior of the 1960s as “the true theater of post-industrial complexity.”5 It was a space in which larger and turbulent social shifts were embodied in compressed form.
The focus on the interior in the case of the Radicals signals a shift from the sphere of production—the factory and the logic of the assembly line, which had permeated industrial design for the previous five or six decades—to the sphere of reception.6 Among other things, this focus was a matter of cognitively mapping a reality that was changing, and of finding proper ways of inhabiting and critically engaging with it, not because manufacturing and the political economy that organized it had vanished, but because they were forced to share space with emerging immaterial means of generating and moving capital, with spectacle and mass media, with increased leisure time and the proliferation of a gadget industry, with changing social mores and cultural conditions—the rise and commodification of information technologies and the new demands that social movements made on the mainstream.
Who’s Afraid of Decor?
In contemporary design, we may see this reflexive current not in the super-integrated interior, the complete environment, whereby everything becomes product, whereby brand, like some living and invasive plant, weaves itself right into the walls, into the display structures, into the doorknobs, into the cash registers, into the hairstyles of the employees, with its spores seeping into the very oxygen particles in the room, turning air into ambiance, life into look. Not even when this is done to such a degree of excess that it is rendered jolting or parodic. We may see it, instead, in negative iterations: in the interior as cancelled structure, as an allegory of so many foreclosed possibilities. Something that may happen, for instance, when Jerszy Seymour floods the room where all his products are displayed (Being There, “River Workshop” at the Villa Noailles, 2009). He creates an interior while negating the interior. It’s a mise en scène of the interior not happening, where what is usually employed to stimulate desire now unmotivates it, creating not a moment of total immersion but one of impenetrability or conceptual slippage.
▴ Jerszy Seymour Design Workshop, Being there, Jeu de Palme, Polycapralactone wax.
Fleshing out this anti-interior, Seymour remains within the series of relations needed for the interior to materialize by very deliberately refusing to address them. Architecture, program, function, fashion, and so on, are all metaphorically crossed out; the framing discourse of design, however, is the ground on which this is done. (Other systems of relations—institutional support, DIY politics—provide the “lateral” spaces from which to articulate his oppositional stance.) It is only in this explicit negation that his flooded room can be read as that imaginary liquid state of the interior, as a typology still untouched by the many elements that put profit before well-being and ultimately determine the character of the interior in general in our moment. As he has done before by applying pressure to conventional typologies, Seymour is conjuring that bracketed space or moment where we can still imagine a history of design that didn’t turn out the way it has.
It may be in trying things that the designer won’t try (one is spared any sense of obligation to the discipline or its history not intrinsic to the situation), in debilitating some of the protocols indigenous to the field she or he often adheres to (even if unwittingly or through oppositional stances), in remaining insensible to “the chase for the new” that guarantees success in the commercial world, that the use of the interior in an art context may be of interest. One could engage things in a tactical way, understanding “tactics” in Michel de Certeau’s sense—as actions or modes of behavior that have no legitimate institutional ground and don’t aim to make advances in any field. They use, opportunistically, the spaces opened by established practices and institutions in order to unleash unexpected performative elements and to address needs that fall outside the conventional parameters that these practices and institutions adhere to.7
Treating the interior in this way allows us not only to work against the relations of which the interior is both a relay point and a morphological manifestation, but also to alter the relations’ variables—habit may dress them up as immutable, but they don’t need to be. In other words, the art context would allow us to invent programs and alter conventional functions; to introduce value systems usually absent from the equation; to rely on decorative languages or sign systems that may not have an outlet in design institutions and histories, or simply to apply lethal doses of ambiguity to the very idea of a signature language; to tap new infrastructures and propose new routines; to politicize parts of the process through calculated decisions and infuse things with increased self-reflexivity and the complex understanding of site-specificity inherited from Institutional Critique and similar practices; to complicate mediatic representation and representation in general; to practice an amnesia in order to wrest away permission to mix incongruous elements and ferment strange brews of seemingly incommensurable materials; to shift the points of stress and strain and torque the list of expectations (maybe the call for clarity in terms of brand identity becomes its opposite); and so on.
Andrea Branzi, 1969, Research for “No-Stop City” theoretical project of a diffuse metropolitan system.
We can be promiscuous with the unexpected. We can run interference by introducing dirty data into the interface. Models need no longer be drawn from the same sphere that they have always come from. The indeterminate home-restaurant in an immigrant neighborhood could be as good a starting point as Karim Rashid’s Kurve; the Tuareg tent as available as the proliferating blob-teriors supposedly signaling the most advanced practices out there; the generic languages of the mobile home designer as rich with potential as the sophisticated vocabularies that are taught at the Royal College of Art; Marcel Broodthaers’ inanimate stage sets (strange and perverse simulacra of the bourgeois apartment) as legitimate a source as any of interior design’s favorite textbook cases.
For instance, what of the interior as a vector or active (diagrammatic) stage, where the transmission of information and human interaction happen not against a purely aesthetic or graphic backdrop, but, on the contrary, in an interior, thematized and activated, that becomes part of the information transmitted, affecting the interaction it shelters? The Double Club was this—or, at least, approximated this. In such a situation, the very idea of a backdrop ceases to make much sense. The very morphologies and graphics that determine the “look” of the interior begin to articulate the flows—of ideas, of interests, of money, of ideology—that cross them, as they diagram their very own structural realities.
And this may afford the possibility for another autonomous but interconnected layer of possibilities to be annexed to the artist’s project. In this layer, deliberate discontinuity, productive dissonance, deformity, indeterminacy, mutation, modification, growth, and instability could generate increasingly transformative articulations that exist in a state of mutual animation with the rest of her project. In an art context, one can practice a kind of interior-design teratology with impunity.
Andrea Branzi, 1969, Research for “No-Stop City” theoretical project of a diffuse metropolitan system.
We can also consider the interior as an active tool, independent of the need for it to function in relation to other art objects, activities, or fictional dressing up. The interior itself is—or can be—a diagram of so many relationships that it needs little supplement. And switching the variables within those relations introduces new information, unexpected and foreign material that generates instability at the structural level and is bound to speed the processes of differentiation whereby a thing—the interior—becomes different than itself, allowing new morphologies to emerge, expanding the range of things it can become or how it comes to be, cracking open tightly sealed conventions so that unexpected concerns and positions can sneak in. It could be a matter of working at the level of the interior’s constitutive parts in order to render it a more complex and tactical tool of articulation—a matter, on the one hand, of attempting to chart topographies that still don’t assume physical form, that lie latent in the framework of the interior, where virtual possibilities, not yet pressured into actual forms, sit suspended; and, on the other hand, of placing the interior at the service of concerns that are usually foreign to it (although there is no necessary reason why they should be).
In the end, one is left with questions that invite testing: Can working the interior from an art context open a new dimension for it or in it, just as video and filmic art opened a critical dimension in the cinematic remake? Can shifts at the level of the variables that make up the relations that provide the necessary conditions for the interior have exciting repercussions in spatial articulation? Do their potential ramifications generate morphologies unexpected enough to be worth the effort? Can the interior be tactically inhabited in such a way that, operating on its structural substrate, we can articulate urgent and relevant things—things perhaps not always falling within the scope of design—through tweaked morphologies, unexpected decors, typological deformations, and complex deployments of space?
▴ Ettore Sottsass, The Planet as Festival: Study for a Dispenser of Incense, LSD, Marijuana, Opium, Laughing Gas. 1972-73. Graphite on paper, 15 1/8 x 13 3/8" (38.4 x 34 cm).
Text by Gean Moreno
1 China Miéville, The City & The City (New York: Del Rey, 2009), 22.
2 Tobias Rehberger in “Does Venice still matter? Matthew Slotover, Hans Ulrich Obrist, Tobias Rehberger and others on the Biennale,” The Art Newspaper, May 29, 2009 (emphasis added), →.
3 Tomas Maldonado, “Diseño Industrial, Presente y Futuro,” in Es la Arquitectura un Texto? y otros escritos (Buenos Aires: Ediciones Infinito, 2004), 95. Author’s translation.
4 Andrea Branzi, “Radical Architecture,” in Andrea Branzi: The Complete Works (London: Thames & Hudson, 1992), 38.
5 Andrea Branzi, “A Homeless Country: Experimental Models for the Domestic Space,” in Italy: Contemporary Domestic Landscapes 1945–2000, ed. Giampiero Bosoni (Milan: Skira, 2001), 157.
6 For this notion of moving from the sphere of production (with the factory as a governing metaphor) to the sphere of reception, see Herbert Muschamp’s “Reception Rooms,” in The Work of Ettore Sottsass and Associates, ed. Milco Carboni (New York: Universe Publishing, 1999).
7 See Michel de Certeau, The Practice of Everyday Life, vol. 1, trans. Steven Rendell (Berkeley: University of California Press, 1984).
Source: e-flux 15
Subscribe to:
Posts (Atom)