Gaia e Ctonia

I.

Nel greco classico, la terra ha due nomi, che corrispondono a due realtà distinte se non opposte: ge (o gaia) e chthon. Contrariamente a una teoria oggi diffusa, gli uomini non abitano soltanto gaia, ma hanno innanzitutto a che fare con chthon, che in alcune narrazioni mitiche assume la forma di una dea, il cui nome è Chthonìe, Ctonia. Così la teologia di Ferecide di Siro elenca all’inizio tre divinità: Zeus, Chronos e Chtonìe e aggiunge che «a Chtonìe toccò il nome di Ge, dopo che Zeus le diede in dono la terra (gen)». Anche se l’identità della dea resta indefinita, Ge è qui rispetto ad essa una figura accessoria, quasi un nome ulteriore di Chtonìe. Non meno significativo è che in Omero gli uomini siano definiti con l’aggettivo epichtonioi (ctonii, che stanno su chthon), mentre l’aggettivo epigaios o epigeios si riferisce solo alle piante e agli animali.
Il fatto è che chton e ge nominano due aspetti della terra per così dire geologicamente antitetici: chton è la faccia esterna del mondo infero, la terra dalla superficie in giù, ge è la terra dalla superficie in su, la faccia che la terra volge verso il cielo. A questa diversità stratigrafica corrisponde la difformità delle prassi e delle funzioni: chthon non è coltivabile né se ne può trarre nutrimento, sfugge all’opposizione città/campagna e non è un bene che possa essere posseduto; ge, per converso, come l’eponimo inno omerico ricorda con enfasi, «nutre tutto ciò che su è chthon» (epi chthoni) e produce i raccolti e i beni che arricchiscono gli uomini: per coloro che ge onora con la sua benevolenza, «i solchi della gleba che danno vita sono carichi di frutti, nei campi prospera il bestiame e la casa si riempie di ricchezze e essi governano con giuste leggi le città dalle belle donne» (v.9-11).

La teogonia di Ferecide contiene la più antica testimonianza del rapporto fra Ge e Chthon, fra Gaia e Ctonia. Un frammento conservatoci da Clemente Alessandrino, definisce la natura del loro legame precisando che Zeus si unisce in nozze con Chthonìe, e, quando, secondo il rito nuziale degli anakalypteria, la sposa si toglie il velo e appare nuda allo sposo, Zeus la ricopre con «un manto grande e bello», in cui «ha ricamato con vari colori Ge e Ogeno (Oceano)». Chthon, la terra infera, è dunque qualcosa di abissale, che non può mostrarsi nella sua nudità e la veste con cui il dio la ricopre non è altro che Gaia, la terra superna. Un passo dell’Antro delle ninfedi Porfirio ci informa che Ferecide caratterizzava la dimensione ctonia come profondità, «parlando di recessi (mychous), di fossi (bothrous), di antri (antra)», concepiti come le porte (thyras, pylas) che le anime varcano nella nascita e nella morte. La terra è una realtà doppia: Ctonìa è il fondo informe e nascosto che Gaia copre col suo variegato ricamo di colline, campagne fiorite, villaggi, boschi e greggi.

Anche nella Teogonia di Esiodo la terra ha due facce. Gaia, «base salda di tutte le cose», è la prima creatura del Chaos, ma l’elemento ctonio è evocato subito dopo e, come in Ferecide, definito col termine mychos: «l’oscuro Tartaro nel profondo della terra dalle ampie vie (mychoi chthonos eyryodeies)». Dove la differenza stratigrafica fra i due aspetti della terra appare con maggior chiarezza è nell’ Inno omerico a Demetra. Già all’inizio, quando il poeta descrive la scena del rapimento di Persefone mentre raccoglie fiori, Gaia è evocata due volte, in entrambi i casi come la superficie fiorita che la terra volge verso il cielo: «le rose, i crochi, le belle violette in un tenero prato e gli iris, i giacinti e i narcisi che Gaia fa crescere secondo la volontà del dio» … «al profumo del fiore tutto il cielo in alto e la terra sorrisero». Ma proprio in quell’istante, «chthon dai vasti sentieri si spalancò (chane) nella piana di Nisio e ne uscì (orousen) coi suoi cavalli immortali il signore dai molti ospiti». Che si tratti di un movimento dal basso verso la superficie è sottolineato dal verbo ornymi, che vale «sorgere, alzarsi», quasi che dal fondo ctonio della terra il dio affiorasse su Gaia, la faccia della terra che guarda verso il cielo. Più avanti, quando è la stessa Persefone a narrare a Demetra il suo rapimento, il movimento si inverte e ad aprirsi è invece gaia (gaia d’enerthe koresen), perché «il signore dai molti ospiti» potesse trascinarla sotto terra col suo carro d’oro (vv.429-31). È come se la terra avesse due porte o aperture, una che si apre dal profondo verso Gea e una che da Gea conduce nell’abisso di Ctonia.

In realtà non si tratta di due porte, ma di una sola soglia, che appartiene interamente a chthon. Il verbo che l’inno riferisce a Gaia, non è chaino, spalancarsi, ma choreo, che significa semplicemente «far posto». Gaia non si apre, ma fa posto al transito di Proserpina; l’idea stessa di un passaggio tra l’alto e il basso, di una profondità (profundus: altus et fundus) è intimamente ctonia e, come la Sibilla ricorda ad Enea, la porta di Dite è innanzitutto rivolta verso l’infero (facilis descensus Averno…). Il termine latino corrispondente a chthon non è tellus, che designa un’estensione orizzontale, ma humus, che implica una direzione verso il basso (cfr. humare, seppellire), ed è significativo che da esso sia stato tratto il nome per l’uomo (hominem appellari quia sit humo natus). Che l’uomo sia “umano”, cioè terrestre, nel mondo classico non implica un legame con Gaia, con la superficie della terra che guarda il cielo, ma innanzitutto un’intima connessione con la sfera ctonia della profondità.

Che chthon evochi l’idea di un varco e di un passaggio è evidente nell’aggettivo che in Omero e in Esiodo accompagna costantemente il termine: eyryodeia, che si può tradurre «dall’ampia via» solo se non si dimentica che odos implica l’idea del transito verso una meta, in questo caso il mondo dei morti, un viaggio che tutti sono destinati a fare ( è possibile che Virgilio scrivendo facilis descensus si sia ricordato della formula omerica). 
A Roma un’apertura circolare detta mundus, che secondo la leggenda era stata scavata da Romolo al momento della fondazione della città, metteva in comunicazione il mondo dei vivi con quello ctonio dei morti. L’apertura, chiusa da una pietra detta manalis lapis, veniva aperta tre volte l’anno, e in quei giorni, nei quali si diceva che mundus patet, il mondo è aperto e «le cose occulte e nascoste della religione dei mani erano portati alla luce e rivelati», quasi tutte le attività pubbliche erano sospese. In un articolo esemplare, Vendryes ha mostrato che il significato originale del nostro termine “mondo” non è, come si era sempre sostenuto, una traduzione del greco kosmos, ma deriva appunto dalla soglia circolare che dischiudeva il “mondo” dei morti. La città antica si fonda sul “mondo” perché gli uomini dimorano nell’apertura che unisce la terra celeste e quella sotterranea, il mondo dei vivi e quello dei morti, il presente e il passato ed è attraverso la relazione fra questi due mondi che diventa possibile per essi orientare le loro azioni e trovare ispirazione per il futuro.
Non soltanto l’uomo è legato nel suo stesso nome alla sfera ctonia, ma anche il suo mondo e lo stesso orizzonte della sua esistenza confinano con i recessi di Ctonia. L’uomo è, nel senso letterale del termine, un essere del profondo.

II.

Una cultura ctonia per eccellenza è quella etrusca. Chi percorre sgomento le necropoli sparse nelle campagne della Tuscia percepisce immediatamente che gli etruschi abitavano Ctonia e non Gaia, non solo perché di essi ci è rimasto essenzialmente quanto aveva a che fare coi morti, ma anche e innanzitutto perché i siti che hanno scelto per le loro dimore – chiamarle città è forse improprio – se pure stanno in apparenza sulla superficie di Gaia, sono in realtà epichthonioi, sono di casa nelle profondità verticali di chthon. Di qui il loro gusto per gli antri e i recessi scavati nella pietra, di qui il loro prediligere le alte forre e le gole, le erte pareti di peperino che precipitano verso un fiume o un torrente. Chi si è trovato di colpo di fronte a Cava Buia presso Blera o nelle vie infossate nella roccia a S. Giuliano sa di non trovarsi più sulla superficie di Gaia, ma certamente ad portam inferi, in uno dei varchi che penetrano nei declivi di Ctonia.
Questo carattere inconfondibilmente sotterraneo dei luoghi etruschi, se paragonato ad altre contrade d’Italia, si può anche esprimere dicendo che ciò che abbiamo davanti agli occhi non è propriamente un paesaggio. L’affabile, consueto paesaggio che si abbraccia serenamente con lo sguardo e sconfina nell’orizzonte appartiene a Gaia: nella verticalità ctonia ogni paesaggio dilegua, ogni orizzonte scompare e lascia il posto al volto efferato e mai visto della natura. E qui, nelle rogge ribelli e nei baratri, del paesaggio non sapremmo che farcene, il paese è più tenace e inflessibile di ogni paesaggistica pietas – alla porta di Dite il dio si è fatto così vicino e tetragono da non esigere più religione.
È per questa irremovibile dedizione ctonica che gli Etruschi hanno costruito e vegliato con così assidua premura le dimore dei loro morti e non, come si potrebbe pensare, all’inverso. Non amavano la morte più della vita, ma la vita era per essi inseparabile dalla profondità di Ctonia, potevano abitare le valli di Gaia e coltivarne le campagne solo se non dimenticavano mai la loro vera, verticale dimora. Per questo nelle tombe incavate nella roccia o nei tumuli noi non abbiamo a che fare soltanto coi morti, non immaginiamo solo i corpi adagiati sui vuoti sargofagi, ma percepiamo insieme le movenze, i gesti e i desideri dei vivi che li hanno costruiti. Che la vita sia tanto più amabile quanto più teneramente custodisce in sé la memoria di Ctonia, che sia possibile edificare una civiltà senza mai escluderne la sfera dei morti, che vi sia fra il presente e il passato e fra i viventi e i morti un’intensa comunità e una continuità ininterrotta – questo è il lascito che questo popolo ha trasmesso all’umanità.

III.

Nel 1979, James E. Lovelock, un chimico inglese che aveva attivamente collaborato ai programmi della NASA per le esplorazioni spaziali, pubblicò Gaia: a New Look at Life on Earth. Al centro del libro è un’ipotesi che un articolo scritto con Lynn Margulis cinque anni prima sulla rivista Tellus aveva anticipato in questi termini: «l’insieme degli organismi viventi che costituiscono la biosfera può agire come una singola entità per regolare la composizione chimica, il Ph superficiale e forse anche il clima. Chiamiamo ipotesi Gaia la concezione della biosfera come un sistema attivo di controllo e di adattamento, capace di mantenere la terra in omeostasi». La scelta del termine Gaia, che fu suggerita a Lovelock da William Golding – uno scrittore che aveva magistralmente descritto la perversa vocazione dell’umanità nel romanzo Il signore delle mosche – non è certo casuale: come l’articolo precisa, gli autori identificavano i limiti della vita nell’atmosfera e si interessavano «solo in misura minore dei limiti interni costituiti dall’interfaccia fra le parti interne della terra, non soggette all’influenza dei processi di superficie» (p. 4). Non meno significativo è, tuttavia, un fatto che gli autori non sembrano – almeno in quel momento – considerare e, cioè, che la devastazione e l’inquinamento di Gaia hanno raggiunto il loro massimo livello proprio quando gli abitanti di Gaia hanno deciso di trarre l’energia necessaria ai loro nuovi e crescenti bisogni dalle profondità di Ctonia, nella forma di quel residuo fossile di milioni di esseri viventi vissuti in un remoto passato che chiamiamo petrolio.
Secondo ogni evidenza, l’identificazione dei limiti della biosfera con la superficie della terra e con l’atmosfera non può essere mantenuta: la biosfera non può esistere senza lo scambio e “l’interfaccia” con la tanatosfera ctonia, Gaia e Ctonia, i vivi e i morti devono essere pensati insieme.
Quello che è avvenuto nella modernità è, infatti, che gli uomini hanno dimenticato e rimosso la loro relazione con la sfera ctonia, non abitano più Chthon, ma soltanto Gaia. Ma quanto più eliminavano dalla loro vita la sfera della morte, tanto più la loro esistenza diventava invivibile; quanto più perdevano ogni familiarità con le profondità di Ctonia, ridotta come tutto il resto a oggetto di sfruttamento, tanto più l’amabile superficie di Gaia veniva progressivamente avvelenata e distrutta. E quello che abbiamo oggi sotto gli occhi è l’estrema deriva di questa rimozione della morte: per salvare la loro vita da una supposta, confusa minaccia, gli uomini rinunciano a tutto ciò che la rende degna di essere vissuta. E alla fine Gaia, la terra senza più profondità, che ha perso ogni memoria della dimora sotterranea dei morti, è ora integralmente in balia della paura e della morte. Da questa paura potranno guarire solo coloro che ritroveranno la memoria della loro duplice dimora, che ricorderanno che umana è solo quella vita in cui Gaia e Ctonia restano inseparabili e unite. 

Giorgio Agamben

 

https://www.quodlibet.it/giorgio-agamben-gaia-e-ctonia 

Γαία και Χθονία

I.

Στην κλασική ελληνική, η γη έχει δύο ονόματα, τα οποία αντιστοιχούν σε δύο διακριτές, αν όχι αντίθετες πραγματικότητες: γῆ (ή γαῖα) και χθών. Σε αντίθεση με μια θεωρία που είναι διαδεδομένη σήμερα, οι άνθρωποι δεν κατοικούν μόνο τη γαῖα, αλλά προπαντός συνδέονται με τη χθόνα, που σε κάποιες μυθικές αφηγήσεις προσλαμβάνει τη μορφή μιας θεάς, της οποίας το όνομα είναι Χθονίη, Χθονία. Έτσι, η θεολογία του Φερεκύδη της Σύρου αρχικά αριθμεί τρεις θεότητες: τον Δία, τον Χρόνο και τη Χθονίη και προσθέτει ότι «δόθηκε στη Χθονίη το όνομα Γῆ, αφού ο Δίας της έδωσε ως δώρο τη γη (γῆν)». Ακόμα κι αν η ταυτότητα της θεάς παραμένει απροσδιόριστη, η Γῆ είναι εδώ μια συμπληρωματική φιγούρα σε σχέση με αυτήν, σχεδόν ένα άλλο όνομα από εκείνο της Χθονίης. Χαρακτηριστικό είναι ότι στον Όμηρο οι άνθρωποι ορίζονται με το επίθετο ἐπιχθόνιοι (χθόνιοι, που βρίσκονται πάνω στη χθόνα), ενώ το επίθετο ἐπίγαιος ή ἐπίγειος αναφέρεται μόνο στα φυτά και τα ζώα. 

Το γεγονός είναι ότι με τις λέξεις χθών και γαῖα ονοματίζονται δύο όψεις της γης τρόπον τινά αντιθετικές: η χθών είναι η εξωτερική όψη του κάτω κόσμου, η γη από την επιφάνεια προς τα κάτω, η γαῖα είναι η γη από την επιφάνεια προς τα πάνω, η όψη που η γη στρέφει προς τον ουρανό. Αυτή η στρωματογραφική ποικιλομορφία αντιστοιχεί στην ασυμφωνία πρακτικών και λειτουργιών: η χθών δεν είναι καλλιεργήσιμη ούτε είναι δυνατό σε κάποιον να προσποριστεί τροφή από αυτήν, διαφεύγει από το αντιθετικό σχήμα πόλης/υπαίθρου και δεν είναι αγαθό που μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο κατοχής ή ιδιοκτησίας· η γαῖα, από την άλλη πλευρά, όπως θυμίζει εμφατικά ο επώνυμος ομηρικός ύμνος [1] «θρέφει όλα όσα βρίσκονται πάνω στην χθόνα» (ἐπὶ χθονὶ) και παράγει τις σοδειές και τα αγαθά που πλουτίζουν τους ανθρώπους: για εκείνους που η γαῖα τιμά με την εύνοιά της «η σπαρμένη και ζωοπάροχη γη βρίθει από καρπούς, στα χωράφια τους τα ζωντανά ευημερούν, στο σπίτι τους υπάρχουν περίσσια πλούτη και κυβερνούν με δίκαιους νόμους τις πόλεις των όμορφων γυναικών» (στ. 9-11).

Η θεογονία του Φερεκύδη περιέχει την πιο αρχαία μαρτυρία για τη σχέση μεταξύ Γῆςκαι Χθονός, μεταξύ Γαίας και Χθονίας. Ένα απόσπασμα που μας έχει διασωθεί από τον Κλήμεντα της Αλεξάνδρειας προσδιορίζει τη φύση του δεσμού τους, διευκρινίζοντας ότι ο Δίας νυμφεύεται τη Χθονίη και, όταν, σύμφωνα με το γαμήλιο τελετουργικό των ανακαλυπτηρίων, η νύφη αφαιρεί το πέπλο της και εμφανίζεται γυμνή στον γαμπρό, ο Δίας την σκεπάζει με «ένα μεγάλο και όμορφο μανδύα», στον οποίο «είχε κεντήσει τη Γῆ και τον Ὠκεανό με ποικίλα χρώματα». Η Χθών, ο κάτω κόσμος, είναι επομένως κάτι αβυσσαλέο, το οποίο δεν μπορεί να εμφανιστεί στη γυμνότητά του και το ένδυμα με το οποίο ο θεός το καλύπτει δεν είναι άλλο από τη Γαῖα, την υπέρτατη γη. Ένα απόσπασμα από το Άντρο των Νυμφών του Πορφυρίουμάς πληροφορεί ότι ο Φερεκύδης χαρακτήριζε τη χθόνια διάσταση ως βάθος, «μιλώντας για εσοχές (μυχούς), μεγάλους λάκους (βόθρους), σπήλαια (ἄντρα)», που νοούνται ως οι πόρτες (θύραι, πύλαι) τις οποίες οι ψυχές διασχίζουν κατά τη γέννηση και το θάνατο. Η γη είναι μια διττή πραγματικότητα: Η Χθονία είναι το άμορφο και κρυμμένο βάθος που καλύπτει η Γαῖα με τo πολύχρωμο και περίπλοκο ξόμπλι των λόφων, των ανθόσπαρτων αγρών, των χωριών, των δασών και των κοπαδιών. 

Ακόμα και στη Θεογονία του Ησίοδου η γη έχει δύο όψεις. Η Γαῖα, «σταθερή βάση όλων των πραγμάτων», είναι το πρώτο πλάσμα του Χάους, αλλά το χθονικό στοιχείο αναφέρεται αμέσως μετά και, όπως στον Φερεκύδη, ορίζεται με τον όρο μυχός: «τα σκοτεινά Τάρταρα στα βάθη της γης με τους ευρείς δρόμους (μυχοί χθονὸς εὐρυοδείης)». Εκεί που η στρωματογραφική διαφορά μεταξύ των δύο αυτών αντιθετικών πτυχών εμφανίζεται πιο ξεκάθαρα, είναι στον Ομηρικό Ύμνο προς τη Δήμητρα. Ήδη στην αρχή, όταν ο ποιητής περιγράφει τη σκηνή της απαγωγής της Περσεφόνης ενώ αυτή συλλέγει άνθη, η επίκληση της Γαίας γίνεται δύο φορές. Και στις δύο περιπτώσεις η Γαῖα παρουσιάζεται ως ανθισμένη επιφάνεια που η γη στρέφει προς τον ουρανό: «τα τριαντάφυλλα, οι κρόκοι, οι όμορφες βιολέτες σε ένα τρυφερό λιβάδι και οι ίριδες, οι υάκινθοι και οι νάρκισσοι που η Γαῖα κάνει να θάλλουν κατά το θέλημα του θεού […] στο άρωμα του άνθους ο ουρανός ψηλά και η γη χαμογέλασαν». Αλλά ακριβώς εκείνη τη στιγμή, «η Χθών με τα αχανή μονοπάτια άνοιξε διάπλατα (χάνε [2]) στο πεδίο του Νυσίου και ο «πολυδέγμων άναξ», ο βασιλιάς δηλαδή που δέχεται πολλούς, αναρίθμητους στην επικράτειά του, εξήλθε ορμητικά (ὄρουσεν [3]) με τα αθάνατα άλογά του». Ότι πρόκειται για μια κίνηση από τα έγκατα προς την επιφάνεια, υπογραμμίζεται από το ρήμα ὄρνυμι, που σημαίνει «ανέρχομαι, εγείρομαι», σαν από το χθόνιο βάθος της γης ο θεός να αναδύεται στη Γαῖα, την επιφάνεια της γης που κοιτάζει προς τον ουρανό. Στη συνέχεια, όταν η ίδια η Περσεφόνη αφηγείται στη Δήμητρα την απαγωγή της, η κίνηση αντιστρέφεται και εκείνη που ανοίγει τώρα είναι η γαῖα (γαῖα δ’ ἔνερθε χώρησεν), έτσι ώστε ο «ἄναξ κρατερὸς πολυδέγμων», ο κραταιός βασιλιάς που δέχεται στα σκοτεινά του δώματα πλήθη αναρίθμητα, να μπορέσει να τη σύρει κάτω από τη γη με το χρυσό άρμα του (στ. 429-31). Είναι σαν η γη να είχε δύο πόρτες ή ανοίγματα, μία που ανοίγει από τα έγκατά της προς τη Γαῖα και μία που οδηγεί από τη Γαῖα στην άβυσσο της Χθονίας.

Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για δύο πόρτες, αλλά για ένα μόνο κατώφλι, το οποίο ανήκει εξ ολοκλήρου στην χθόνα. Το ρήμα που χρησιμοποιείται στον συγκεκριμένο ύμνο αναφορικά με τη Γαῖα δεν είναι τώρα το χαίνω, με τη σημασία του ανοίγω διάπλατα, αλλά το χωρέω, που σημαίνει απλά «δίνω χώρο». Η Γαῖα δεν ανοίγει, αλλά δίνει χώρο για τη διέλευση της Περσεφόνης. Η ίδια η ιδέα ενός περάσματος μεταξύ του πάνω και του κάτω κόσμου, ενός ύψους με έσχατο βάθος (profundus: altus et fundus) είναι καθαρά χθονική και, όπως θυμίζει η Σίβυλλα στον Αινεία, η πόρτα του Άδη είναι κυρίως στραμμένη προς τον κάτω κόσμο (Facilis descensus Averno...[4]). Ο λατινικός όρος που αντιστοιχεί στη χθόνα δεν είναι ο tellus, ο οποίος ορίζει μια οριζόντια έκταση, αλλά ο humus, που υποδηλώνει κατεύθυνση προς τα κάτω, προς τα υπόγεια στρώματα της γης (πρβ. humare, που σημαίνει θάβω) και είναι σημαντικό ότι από αυτή τη ρίζα προήλθε η ονομασία του ανθρώπου (hominem appellari quia sit humo natus). To γεγονός ότι ο άνθρωπος (uomo [5]) είναι «ανθρώπινος» (umano), δηλαδή επίγειος, στον κλασικό κόσμο δεν συνεπάγεται δεσμό με την Γαῖα, με την επιφάνεια της γης που βλέπει στον ουρανό, αλλά οπωσδήποτε στενότατη σύνδεση με τη χθόνια σφαίρα του έσχατου βάθους. 

Ότι ο όρος χθών παραπέμπει στην ιδέα της διάβασης και του περάσματος καταδεικνύεται από το επίθετο εὐρυόδεια που τον συνοδεύει σταθερά στον Όμηρο και τον Ησίοδο, το οποίο μπορούμε να μεταφράσουμε «με την ευρεία οδό», μόνο εάν δεν ξεχνάμε πως με τη λέξη ὁδός υπονοείται η ιδέα της διέλευσης προς έναν προορισμό, στη συγκεκριμένη περίπτωση προς τον κόσμο των νεκρών: ένα ταξίδι που όλοι είναι προορισμένοι να κάνουν (είναι πιθανό πως ο Βιργίλιος γράφοντας facilis descensus, θυμήθηκε την ομηρική διατύπωση). 

Στη Ρώμη, ένας κυκλικός λάκκος, ονομαζόμενος mundus, ο οποίος, σύμφωνα με το μύθο, είχε σκαφτεί από τον Ρωμύλο, όταν ιδρύθηκε η πόλη, συνέδεε τον κόσμο των ζωντανών με τον χθόνιο κόσμο των νεκρών. Ο λάκκος, σφραγισμένος με μια πέτρα που αποκαλούνταν manalis lapis, άνοιγε τρεις φορές το χρόνο και εκείνες τις μέρες, κατά τις οποίες έλεγαν ότι o mundus patet, ότι δηλαδή ο κόσμος μένει ανοιχτός και «τα μυστηριώδη και απόκρυφα πράγματα της θρησκείας των Μani [6] (των πνευμάτων των νεκρών) έρχονταν στο φως και αποκαλύπτονταν», σχεδόν όλες οι δημόσιες δραστηριότητες αναστέλλονταν. Σε ένα εμβληματικό άρθρο, ο Vendryes [7]έδειξε ότι η αρχική σημασία του όρου μας «mondo» (κόσμος) δεν είναι, όπως πάντοτε υποστηριζόταν, μετάφραση του ελληνικού όρου «κόσμος», αλλά προέρχεται ακριβώς από το κυκλικό κατώφλι που άνοιγε τον «κόσμο» των νεκρών. Η αρχαία πόλη ιδρύεται στον «mondo» επειδή οι άνθρωποι κατοικούν στο όρυγμα που ενώνει την ουράνια και υπόγεια γη, τον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών, το παρόν και το παρελθόν και μέσω της σχέσης μεταξύ αυτών των δύο κόσμων μπορούν να κατευθύνουν τις ενέργειές τους και να βρίσκουν έμπνευση για το μέλλον. 

Όχι μόνο ο άνθρωπος λοιπόν συνδέεται λόγω της σημασίας του ίδιου του ονόματός του με τη χθόνια σφαίρα, αλλά και ο κόσμος του και ο ίδιος ο ορίζοντας της ύπαρξής του συνορεύουν με τις υπόγειες εσοχές της Χθονίας. Ο άνθρωπος, ως ύπαρξη, είναι, με την κυριολεκτική έννοια του όρου, το ύψος ενός έσχατου βάθους. 

II.

Χθόνιος πολιτισμός είναι κατεξοχήν ο ετρουσκικός. Εκείνοι που διατρέχουν με δέος τις διάσπαρτες νεκροπόλεις στην ύπαιθρο της Τοσκίας (Tuscia) [8] αντιλαμβάνονται αμέσως ότι οι Ετρούσκοι κατοικούσαν την Χθονία και όχι τη Γαῖα, όχι μόνο γιατί έχει διασωθεί ουσιαστικά ό,τι σχετίζεται με τους νεκρούς, αλλά και –κυρίως– επειδή οι τόποι που επέλεξαν για τους οικισμούς τους –μάλλον δεν αρμόζει να τους αποκαλέσουμε πόλεις– ακόμα και αν εμφανίζονται στην επιφάνεια της Γαίας, στην πραγματικότητα είναι επιχθόνιοι, βρίσκονται σε κοιλότητες στις οποίες χαίνουν τα κατακόρυφα βάθη της χθονός. Έτσι εξηγείται η αγάπη τους για τις σπηλιές και τις λαξευμένες εσοχές στην πέτρα, καθώς και η προτίμησή τους για τα ψηλά φαράγγια και τις ρεματιές, τα τραχιά και απόκρημνα τείχη από ηφαιστειακά, πυροκλαστικά πετρώματα, που καταβυθίζονται σε ένα ποτάμι ή χείμαρρο. Όποιος βρεθεί ξαφνικά μπροστά από την Cava Buia στην Blera [9] ή στους δρόμους που είναι σκαμμένοι στο βράχο του San Giuliano [10], αντιλαμβάνεται ότι δεν βρίσκεται πλέον στην επιφάνεια της Γαίας, αλλά σίγουρα στη θύρα του Κάτω Κόσμου (ad portam inferi), σε ένα από τα περάσματα που διεισδύουν στα έγκατά του διατρέχοντας τις κατωφέρειες της Χθονίας.

Αυτός ο πρόδηλα υπόγειος χαρακτήρας των ετρουσκικών τόπων, συγκρινόμενος με άλλες περιοχές της Ιταλίας, θα ήταν δυνατό να θεωρηθεί από εκείνον που στέκεται ενώπιόν του ότι δεν συνιστά πραγματικά ένα τοπίο. Το ευχάριστο, προσφιλές, συνηθισμένο τοπίο που αγκαλιάζουμε γαλήνια με το βλέμμα μας και διασχίζει τον ορίζοντα ανήκει στην Γαῖα: στην κατακόρυφη χθονικότητα κάθε τοπίο εξαφανίζεται, κάθε ορίζοντας χάνεται και δίνει τη θέση του στο άγριο και πάντοτε αθώρητο πρόσωπο της φύσης. Και εδώ, στις επαναστατικές τάφρους και τα βάραθρα του σήμερα, δεν θα ξέραμε τι να κάνουμε με το τοπίο, η χώρα είναι πιο πεισματικά επίμονη και άκαμπτη από οποιoυσδήποτε τοπιογραφικούς πιετισμούς – στην πόρτα του Άδη ο θεός έχει γίνει τόσο κοντινός και τετράγωνα λογικός που δεν απαιτεί πλέον να υπηρετείται από καμία θρησκεία.

Είναι για αυτήν την ακλόνητη χθονική αφοσίωση που οι Ετρούσκοι έχτισαν και περιφρούρησαν τα ενδιαιτήματα των νεκρών τους με τόσο επίπονη σπουδή, και όχι, όπως θα νόμιζε κανείς, για το αντίστροφο. Δεν αγαπούσαν τον θάνατο περισσότερο από τη ζωή, αλλά η ζωή τους ήταν αδιαχώριστη από το απύθμενο βάθος της Χθονίας, μπορούσαν να κατοικήσουν στις κοιλάδες της Γαίας και να καλλιεργήσουν την ύπαιθρο, μόνο εάν δεν ξεχνούσαν ποτέ το αληθινό, κατακόρυφο και κρημνώδες ενδιαίτημά τους. Για το λόγο αυτό, μπροστά στους λαξεμένους στα βράχια τάφους ή στους τύμβους, δεν απασχολούν τη σκέψη μας μόνο οι νεκροί, δεν φανταζόμαστε μόνο τα σώματα που κείτονταν στις κενές σήμερα σαρκοφάγους, αλλά αντιλαμβανόμαστε ταυτόχρονα τις κινήσεις, τις χειρονομίες και τις επιθυμίες των ζωντανών που έχτισαν αυτά τα μνημεία. Αντιλαμβανόμαστε ότι η ζωή είναι τόσο πιο αγάπητη όσο πιο τρυφερά διατηρεί μέσα της τη μνήμη της Χθονίας, ότι είναι δυνατόν να χτιστεί ένας πολιτισμός χωρίς να αποκλειστεί ποτέ από αυτόν η σφαίρα των νεκρών, ότι υπάρχει μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος και μεταξύ των ζωντανών και των νεκρών μια έντονη κοινωνία και αδιάλειπτη συνέχεια – αυτή είναι η κληρονομιά που ο ετρουσκικός λαός άφησε στην ανθρωπότητα. 

III. 

Το 1979, ο James E. Lovelock, ένας Άγγλος χημικός που είχε συνεργαστεί ενεργά στα προγράμματα της NASA για τις διαστημικές εξερευνήσεις, δημοσίευσε το βιβλίο του με τίτλο Gaia: a New Look at Life on Earth. Στο επίκεντρο του βιβλίου βρίσκεται η υπόθεση, η οποία, σε ένα άρθρο που είχε συγγράψει με την Lynn Margulis [11] πέντε χρόνια νωρίτερα, είχε διατυπωθεί για πρώτη φορά ως εξής: «το σύνολο των ζωντανών οργανισμών που απαρτίζουν τη βιόσφαιρα μπορεί να λειτουργήσει ως μία οντότητα για τη ρύθμιση της χημικής σύνθεσης, το επιφανειακό pH και ίσως ακόμα το κλίμα. Αποκαλούμε “υπόθεση Γαία” την αντίληψη ότι η βιόσφαιρα είναι ένα ενεργό σύστημα ελέγχου και προσαρμογής, ικανό να διατηρήσει τη γη σε ομοιόσταση». Η επιλογή του όρου Γαία, που προτάθηκε στον Lovelock από τον William Golding –έναν συγγραφέα που είχε περιγράψει αριστοτεχνικά τη διεστραμμένη κλίση της ανθρωπότητας στο μυθιστόρημά του Ο Άρχοντας των Μυγών– σίγουρα δεν είναι τυχαία: όπως διευκρινίζεται στο άρθρο, οι συγγραφείς εντοπίζουν και διερευνούν τα όρια της ζωής στην ατμόσφαιρα, αλλά ενδιαφέρονται «σε μικρότερο βαθμό για τα εσωτερικά όρια που διαμορφώνονται από τη διεπαφή μεταξύ των εσωτερικών τμημάτων της γης, τα οποία δεν υπόκεινται στην επιρροή των επιφανειακών διεργασιών» (σελ. 4).

Όχι λιγότερο σημαντικό είναι, ωστόσο, ένα γεγονός που οι συγγραφείς δεν φαίνεται – τουλάχιστον εκείνη τη δεδομένη στιγμή– να εξετάζουν, δηλαδή ότι η καταστροφή και η ρύπανση της Γαίας έφθασαν στο μέγιστο επίπεδο, όταν ακριβώς οι κάτοικοι της Γαίας αποφάσισαν να αντλήσουν την ενέργεια που απαιτείται για τις νέες και αυξανόμενες ανάγκες τους από τα βάθη της Χθονίας, με τη μορφή του απολιθωμένου υπολείμματος εκατομμυρίων ζωντανών οργανισμών (που έζησαν στο μακρινό παρελθόν), το οποίο ονομάζουμε πετρέλαιο. 

Σύμφωνα με όλα τα στοιχεία, η διάκριση των ορίων της βιόσφαιρας με την επιφάνεια της γης και με την ατμόσφαιρα δεν μπορεί να διατηρηθεί: η βιόσφαιρα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την ανταλλαγή και τη «διασύνδεση» με τη χθονική θανατόσφαιρα, τη Γαῖα και τη Χθονία. Οι ζωντανοί και οι νεκροί πρέπει να νοούνται και να εξετάζονται μαζί.

Αυτό που έχει συμβεί στη νεωτερική εποχή είναι ότι οι άνθρωποι έχουν πράγματι ξεχάσει και έχουν αρνηθεί τη σχέση τους με τη χθόνια σφαίρα, δεν κατοικούν πλέον στη Χθόνα, αλλά μόνο στη Γαῖα. Αλλά όσο περισσότερο εξαλείφουν τη σφαίρα του θανάτου από τη ζωή τους, τόσο περισσότερο η ύπαρξή τους γίνεται αβίωτη. Όσο περισσότερο χάνουν την εξοικείωσή τους με τα αβυσσαλέα βάθη της Χθονίας, η οποία αντιμετωπίζεται, όπως όλα τα άλλα, ως αντικείμενο εκμετάλλευσης, τόσο περισσότερο η αξιαγάπητη και παρηγορητική επιφάνεια της Γαίας δηλητηρίαζεται και προοδευτικά καταστρέφεται. Και αυτό που ζούμε και βλέπουμε σήμερα μπροστά στα μάτια μας είναι η ακραία μετατόπιση που οφείλεται στην απώθηση του θανάτου: για να σώσουν τις ζωές τους από μια υποτιθέμενη, συγκεχυμένη απειλή, οι άνθρωποι παραιτούνται από ό,τι αξίζει να ζήσουν. Και στο τέλος η Γαῖα, η γη χωρίς το έσχατο βάθος, που έχει χάσει τη μνήμη της υπόγειας κατοικίας των νεκρών, βρίσκεται τώρα ολοκληρωτικά στο έλεος του φόβου και του θανάτου. Από αυτόν τον φόβο θα μπορέσουν να θεραπευτούν μόνο εκείνοι που θα βρουν τη μνήμη της διπλής κατοικίας τους και θα θυμούνται ότι ανθρώπινη είναι μόνο η ζωή εκείνη στην οποία η Γαῖα και η Χθονία παραμένουν αχώριστες και ενωμένες. 

28 Δεκεμβρίου 2020

Σημειώσεις

1. Πρόκειται για τον Ομηρικό Ύμνο ΧΧΧ «Εἰς Γαῖαν παμμήτειραν».

2. Χάνε: γ΄πρόσωπο οριστικής αορίστου του ρήματος χάσκω (μεταγ. ενεστ. χαίνω), ενεργητική φωνή (ομηρική-ιωνική διάλεκτος). 

3. Ὄρουσεν: γ΄πρόσωπο οριστικής αορίστου του ρήματος ὀρούω (ὄρνυμι), ενεργητική φωνή (ομηρική-ιωνική διάλεκτος).

4. Η λατινική έκφραση «Facilis descensus Averno» προέρχεται από την Αινειάδα του Βιργίλιου (βιβλίο VI, στ. 126). Εάν μεταφραστεί κατά λέξη, σημαίνει: «Είναι εύκολο να κατεβείς στη (λίμνη) Αβέρνο», δηλαδή στα Τάρταρα. Η ηφαιστειακή λίμνη Αβέρνο που βρίσκεται στην Καμπανία ήταν κατά τους Ρωμαίους η είσοδος του κάτω κόσμου. 

5. Ο συλλογισμός που αναπτύσσεται γύρω από την έννοια άνθρωπος (λατ. homo) δεν συνδέεται βέβαια με την ελληνική ρίζα, αλλά έχει ως εφαλτήριο τη λατινική ρίζα humus, από την οποία προέρχεται και η ιταλική λέξη uomo, που σημαίνει άνθρωπος (και άνδρας). Uomo σημαίνει συνεπώς το ον που πλάστηκε από χώμα και καταλήγει πάλι σε αυτό. 

6. Ανάμεσα στους θεούς που λατρεύονταν από τους Ρωμαίους ήταν και οι Dii Manes (τα πνεύματα των νεκρών).

7. Joseph Vendryes (1875-1960): Γάλλος γλωσσολόγος, με σημαντικό έργο στο αντικείμενο της γενικής γλωσσολογίας και θεμελιώδεις εργασίες στον τομέα των κλασσικών γλωσσών, καθώς και των κελτικών γλωσσών. 

8. Tuscia: ονομασία της Ετρουρίας από την ύστερη αρχαιότητα έως τον 18ο αιώνα και παλαιότερη ονομασία της Τοσκάνης.

9. Cava Buia: σχοινοτενής σήραγγα λαξευμένη από τους Ετρούσκους σε βράχους κοντά στην κωμόπολη Blera (επαρχία Βιτέρμπο, περιφέρεια Λάτσιο).

10. H ετρουσκική νεκρόπολη San Giuliano βρίσκεται κοντά στο χωριό Barbarano Romano (επαρχία Βιτέρμπο, περιφέρεια Λάτσιο). 

11. Lynn Margulis (Σικάγο, 1938): εξελικτική βιολόγος, η πρώτη ερευνήτρια που ανέπτυξε τη θεωρία της ενδοσυμβίωσης.

Τζόρτζιο Αγκάμπεν

Μετάφραση: Αναστάσιος Θεοφιλογιαννάκος

https://frear.gr/?p=30442 

Quatrain

George is the name. I know what I was born for, 

I idle away my life, let it go hang.
When they hang me, the outcome will be gain. 

Losing my life, I'll win it back again. 

György Petri 

St. Frigo

Jimmie Durham (1940-2021), St. Frigo, 1996,Refrigerator, 132 x 60 x 60 cm. 

 

"I don’t really destroy things, I just change them, I change their shape, just like any sculptor does. I chose the refrigerator. I stoned it for a week, every day, until I got the shape really changed. I chose it because I wanted to throw stones at something as sculptural work, but I wanted an object that no one would care about. I thought that if I stoned a TV or an automobile, everyone would be glad and care in some way or another, and I thought that a refrigerator was completely neutral. It was, until I started stoning it and then it wasn’t neutral anymore. Then it started being brave, so that in the end I called it Saint Frigo, because it was a martyr. I saved its life by making it a martyr. It was going into the trash, now it’s eternal, now it’s art.”

 

#JimmieDurham #Sculpture #refrigerator #stoning #trash #martyr #monuments

 

 

Inkamisana

 

Stairs & rites

not for the foot

 

The building

thinks

 

Angular rock

 

Green skyscraper

 

Black ziggurat

 

Miniature

of time

 

Made

into altar

 

Invention

of the night

 

Sprouting

at dawn

 

Carved rock

praying

as it buds

 

Seeking the seed

to sprout!

 

Saliva

in torrents

 

Cooling waterfall

 

You redeem your field

 

Salt head

 

Stream

of lights

 

Double reflection

 

Stone

& water

 

The same

sprouting

 

Cecilia Vicuna, Unraveling Words & the Weaving of Water (Graywolf Press, 1992)

 

 

Like a virgin forest

Like a virgin forest
We too have become coal.

You, who goes into yourself,
Remember the echoes.

Whoever digs into time
Injures eternity.

Aleš Šteger, transl. by Brian Henry

 

Το μαύρο τετράγωνο και η σουπρεματιστική φάρσα /“Combat de Nègres dans une cave pendant la nuit”.

Το μαύρο τετράγωνο και  η σουπρεματιστική φάρσα  (“Combat de Nègres dans une cave pendant la nuit” )

 

Ειδική βιβλιογραφία, σημειώσεις

References, works cited, notes

 

Τέχνη στο συγκείμενο (Art in context ) 

Η σχολή του Slapstick/ Slapstick School

ΑΣΚΤ -Χειμερινό εξάμηνο/ Εαρινό εξάμηνο

Αμφιθέατρο νέας βιβλιοθήκης,  Πειραιώς 256

Κωστής Βελώνης

 

 

 

Emslander, Fritz, Gorjatschewa, Tatjana, Kraus, Karola. Von der Fläche zum Raum. Malewitsch und die frühe Moderne: From Surface to Space. Malewitsch and Early Modern Art: Malevich & Early Modern Art , Köln : Walther König, 2009.

 

 

Allais, Alphonse.  Album-Primovrilesque, 1897 

http://www.ubu.com/historical/allais/index.html

http://ubu.com/historical/allais/Allais-Alphonse_Album-Primovrilesque_1897.pdf

 

 

Bobrinskaia, Ekaterina. On the threshold of the cosmos: the instict of lighteness and cosmic consciousness in The Cosmos of the Russian avantgarde: Art and Space Exploration, 1900-1930 , Thessaloniki : State Museum of Contemporary Art, Costakis Collection,  2010 

 

 

Βελώνης, Κωστής. “Κάτω από τον αστερισμό του Malewicz”, Αυγή της Κυριακής , 14/5/17

http://avgi-anagnoseis.blogspot.gr/2017/05/blog-post_44.html#more

 

 

Βελώνης, Κωστής.  Σκέψεις για το αντι-μανιφέστο μιας Σοσιαλιστικής Γλυπτικής

https://www.culturenow.gr/kwsths-velwnhs-skepseis-gia-to-anti-manifesto-mias-sosialistikhs-glyptikhs/

 

 

Birnholz, Alan C. El Lissitzky's “Prouns”, Part I., Art Forum, October 69  

https://www.artforum.com/print/196908/el-lissitzky-s-prouns-part-i-36474

 

 

Birnholz, Alan C. El Lissitzky's “Prouns”, Part II., Art Forum, November 69 

https://www.artforum.com/print/196909/el-lissitzky-s-prouns-part-ii-36467

 

 

DenHoed, Andrea, The Paper-Airplane Collector, photo by Jason Fulford, New Yorker Magazine, October 5, 2015 Issue. 

https://www.newyorker.com/magazine/2015/10/05/the-paper-airplane-collector

https://mossandfog.com/an-historical-collection-of-found-paper-airplanes/

 

 

Dunne, Carey, Art Historians Find Racist Joke Hidden Under Malevich’s “Black Square”, Nov.13, 2015 

https://hyperallergic.com/253361/art-historian-finds-racist-joke-hidden-under-malevichs-black-square/

 

 

Fludd, Robert - Macrocosm Microcosm, 1617

     “The Great Darkness. And thus, to Infinity”  

https://www.youtube.com/watch?v=kLNUx_ft0W4

 

 

Jason, Stopa. Kathleen Bradford with Jason Stopa," The Brooklyn Rail, April 2, 2012.

https://brooklynrail.org/2012/04/art/katherine-bradford-with-jason-stopa

 

 

 

Kabakov, Ilya and Emilia. The Man Who Flew Into  Space From His Apartment. http://www.kabakov.net/installations/2019/9/15/the-man-who-flew-into-space-from-his-apartment

Kiaer   Christina.  Imagine No Possessions: The Socialist Objects of Russian Constructivism Cambridge: The MIT Press, 2008.

 

 

Kraus Karola, Gorjatschewa Tatjana, Franz  Erich.  From Surface to Space: Malevich & Early Modern Art / Von Der Flache Zum Raum : Malewitsch Unde Die Fruhe Moderne, Koln : Walther Konig, 2008.

 

 

Latour, Bruno. Ουδέποτε υπήρξαμε Μοντέρνοι. Δοκίμιο συμμετρικής ανθρωπολογίας, μτφρ. Φώτης Τερζάκης, Αθήνα:   Σύναλμα, 2000.

 

 

Malevich, Kazimir. Η τεμπελιά, πραγματική αλήθεια του ανθρώπου. Σουπρεματισμός με είκοσι σχέδια του ζωγράφου, μτφρ- επιμ. Βασίλης Τομανάς, Θεσσαλονίκη : Νησίδες 1997.

 

 

Μαχαίρα, Ελένη. Το μαύρο τετράγωνο του Καζιμίρ Μαλέβιτς, Αθήνα: Στιγμή, 2011.

 

 

Nakov,  Andrei. «Άνθρωποι και μορφές σε «ελεύθερη πτήση». Στοιχεία σύγκλησης μεταξύ του Malevich και του Tsiolkovskii», Η Κατάκτηση του αέρα, μια περιπέτεια στην τέχνη του 20ου αιώνα, Θεσσαλονίκη : Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, 2003  

 

 

Noever, Peter (επιμ), Alexander Rodchenko: Inventar des Raumes/ Inventory of Space, MAK Museum/ Walther Konig, Koln, 2006.

 

 

Παπανικολάου, Μιλτιάδης (επιμ.), Πίσω από το Μαύρο Τετράγωνο, Θεσσαλονίκη :  Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης,  2002. 

 

 

Shatskikh, Aleksandra, Inscribed Vandalism: The Black Square at One Hundred

https://www.e-flux.com/journal/85/155475/inscribed-vandalism-the-black-square-at-one-hundred/

 

 

Σινιόσογλου, Νικήτας.  Αλλόκοτος Ελληνισμός,  Αθήνα :  Κίχλη,  2016.

 

      Vakar, I.A., Kazimir Malevich: The Black Square, Moscow: The State Tretyakov Gallery, 2015.

 

 

Kabakov, Ilya.  "The Man Who Flew into Space from his Apartment", 1985.

https://kostisvelonis.blogspot.com/2019/11/the-man-who-flew-into-space-from-his.html

 

Klein, Yves. Le Saut dans le vide, 1960.

http://www.yvesklein.com/fr/oeuvres/view/643/le-saut-dans-le-vide/  

 

Vujoševic, Tijana.  
Modernism and the making of the Soviet New Man. Manchester University Press, 2017.
Project MUSE.muse.jhu.edu/book/67334. 

 

Weil, Simone. Η βαρύτητα και η χάρη, μτφ. Αντιγόνη Βρυώνη, Αθήνα: Ευθύνη, 1989.

 

 

Danish museum wants artist to pay back money after producing blank canvasses

https://www.bbc.com/news/world-europe-58746701

 

 

Malevich's Black Square under X-ray: A dialogue on race, revolution and art history. Khadija von Zinnenburg Carroll and Dina Gusejnova in conversation, Third Text, 9 September 2019 http://www.thirdtext.org/domains/thirdtext.com/local/media/images/medium/Malevich_conversation_PDF_1.pdf

 

 

Five ways to look at Malevich's Black Square, 

https://www.tate.org.uk/art/artists/kazimir-malevich-1561/five-ways-look-malevichs-black-square